Dziś Czerwińsk nad Wisłą jest niewielkim, nadwiślańskim miasteczkiem leżącym pomiędzy Wyszogrodem a Zakroczymiem.  W przeszłości jednak miejsce to było jednym z najważniejszych miejsc chrystianizacji dawnego Mazowsza i ważnym centrum artystycznym państwa piastowskiego, którego historia splata się z najważniejszymi postaciami i wydarzeniami naszej polskiej historii. 

Jednym z najwspanialszych, materialnych zabytków polskiego dziedzictwa narodowego ocalałego z pożogi wieków jeszcze z czasów piastowskich jest bowiem tutejszy, imponujący średniowieczny klasztor Kanoników Regularnych położony na wysokiej skarpie  po  prawej stronie rzeki

Po  raz  pierwszy Czerwińsk wymieniony jest w kronikach  w roku 1155, kiedy to papież Hadrian IV zatwierdził w jednej ze swych bulli posiadłości dla czerwińskiego opactwa. W roku 1161 odbyła się konsekracja tutejszej bazyliki klasztornej p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, którą ufundował tu biskup płocki Aleksander z Mallone, co zostało odnotowane w kronice nazywanej „Spominkami sochaczewskimi”.

Według  lokalnych legend w XIII wieku przypłynęły tu statki  templariuszy, którzy stąd właśnie wyruszyli na podbój wschodniego Mazowsza i na wyprawę krzyżową z pogańskimi Prusami. Stąd też w swoim marszu w roku 1410 pod Grunwald szły chorągwie polskiego rycerstwa, a król Władysław Jagiełlo podarował po zwycięskiej bitwie tutejszemu opactwu swój bojowy hełm, który nosił podczas bitwy .W czasach późniejszych był to jeden z najważniejszych tranzytowych, nadwiślańskich portów rzecznych, gdzie spławiano z Małopolski,  Sandomierszczyzny i Mazowsza do bogatych miast hanzeatyckich  głównie  zboże , drewno i płody leśne.

We wczesnym średniowieczu Czerwińsk, jako nadwiślańska wysoka skarpa  był obok Płocka, Wyszogrodu, Płońska, Pułtuska  i Zakroczymia jednym z ważniejszych miejsc osadniczych Mazowsza położonego po prawej stronie Wisły.  Tereny te weszły już w skład państwa pierwszych Piastów na przełomie X i XI wieku. Po roku 1034 kiedy wybuchło powstanie przeciwko królowi Mieszkowi II oraz reakcja pogańska, która zniszczyła na terenie całej niemal wczesnopiastowskiej Polski dorobek chrystianizacyjny, na Mazowszu powróciło pogaństwo a możnowładcą, który przejął rządy na Mazowszu był niejaki Masław, który po powrocie do polski Kazimierza Odnowiciela, został pokonany i zmarł na wygnaniu w Prusach w 1047 roku.

Jak możemy się dowiedzieć z oficjalnej strony internetowej Gminy Czerwińsk  jej początki sięgają przełomu X i XI wieku, kiedy powstał tutaj najprawdopodobniej pierwszy niewielki książęcy gród z otwartym podgrodziem, które było jednocześnie małym portem. W wieku  XII podczas aktywnej akcji chrystianizacyjnej prowadzonej przez Bolesława Krzywoustego, kiedy Płock stał się ważną książęcą siedzibą  zaczęto odbudowywać także na Mazowszu dawną strukturę parafialną oraz  zakładać nowe klasztory i wtedy też  osadzono w Czerwińsku pierwszy konwent chrześcijańskich zakonników. Była to fundacja książęco- biskupia  i została ona umiejscowiona w dawnym gródku książęcym, naprzeciwko którego na sąsiednim wzgórzu  wzniesiono warowny dwór biskupów płockich z niewielką, zapewne drewnianą  kaplicą . Powstała więc  tutaj zarówno własność biskupia w postaci grodu i targu na podgrodziu, własność klasztorna  w dawnym grodzie książęcym oraz własność książęca w postaci pobliskiej wsi Radzikowo.  

Najcenniejszym zabytkiem dawnego kompleksu klasztornego jest zachowana prawie w nie zmienionej od 850 lat formie  romańska bazylika klasztorna, będąca w skali całej Polski  jednym z niewielu kościołów klasztornych swoich czasów, który zachował się  w swoim pierwotnym prawie stanie wraz z ozdabiającymi go rzeźbami i freskami. Poprzez to jest to jeden z najwartościowszych w naszym kraju skansenów polskiej architektury, rzeźby i monumentalnego malarstwa romańskiego położony w malowniczym nadwiślańskim pejzażu, co stanowi o jego wyjątkowej  wartości dla naszego kulturowego dziedzictwa narodowego.

Pierwszy klasztor czerwiński powstał zapewne około roku  1129, kiedy to za czasów panowania księcia Bolesława Krzywoustego biskup Płocki Aleksander z Malonne sprowadził tu zakonny konwent Kanoników Regularnych. Po raz pierwszy kościół wzmiankowany jest w kronikach w roku 1155, kiedy to papież Adrian zatwierdził swa bulla posiadłości opactwa  i wtedy tez najprawdopodobniej dobiegała końcowa faza budowy tutejszej bazyliki. Jej uroczysta  konsekracja miała miejsce w roku 1161, kiedy to książę Bolesław Kędzierzawy i jego brat Henryk nadali kolejne dobra klasztorowi. W roku 1222 nadania te potwierdził książę Konrad Mazowiecki . W roku 1254 legat papieski Opizo wyliczył w swym dokumencie  kościoły i dobra należące do klasztoru. Pierwszy pożar bazyliki miał miejsce w roku 1328. w roku 1447 staraniem opata Rafała wzniesiono dzwonnice, otoczono klasztor murem i odnowiono budynki klasztorne.  

Klasztorny kościół w Czerwińsku  stanowi typowy przykład przepięknej w swojej architektonicznie formie trójnawowej bazyliki bez transeptowej  zamkniętej od wschodu trzema absydami i na mapie polskiej romańszczyzny stanowi przykład perfekcyjnie zaprojektowanej i wkomponowanej w nadwiślański pejzaż  romańskiej budowli ze szczytowej fazy rozwoju tego stylu w Europie.  Bazylika ta jest  obok  kościołów  w  podłęczyckim Tumie, w podsandomierskim Opatowie, na krakowskim Okole  oraz Skalbmierzu i Wierzbnej na Śląsku  jednym z niewielu ocalałych przykładów cesarskiej architektury karolińsko-ottońskiej,  jaka rozwijała się w Europie pomiędzy XI a XI wiekiem. Styl ten cechował monumentalizm i reprezentacyjność wznoszonych kościołów, ich piękny i bogaty  wystrój rzeźbiarski i malarski oraz charakterystyczne  dwu wieżowe masywy zachodnie nazywane w literaturze tematu  westwerkami. Bazyliki takie nazywano tumami, co przyjęło się  już  jako nazwa w średniowiecznej polszczyźnie na oznaczanie miejsc, gdzie postały takie chrześcijańskie świątynie. W ten sposób nazwano Ostrowy  Tumskie, czyli wyspy rzeczne z grodami pierwszych Piastów w Poznaniu, Wrocławiu, Płocku i Brzegu,  w których znajdowały się właśnie takie bazyliki i kolegiaty .

Bazylika  czerwińska  jest budowlą orientowaną, czyli wzniesioną  z ciosów granitowych na sakralnej osi Wschód- Zachód symbolizującej  w religii chrześcijańskiej  cykl Odrodzenia. W budowlach orientowanych od wschodu znajdował się tak zwany ostwerk z ołtarzem głównym w prezbiterium, na który o poranku padało wschodzące słońce. Naprzeciwko ołtarza po przeciwnej stronie znajdował się westwerk, w którym najczęściej znajdowała się  galeria zwana emporą, na której podczas sprawowania liturgii zasiadał władca. W  wypadku bazyliki czerwińskiej   empora władcy nie występuje ponieważ był to kościół klasztorny zgromadzenia Kanoników Regularnych. Architektoniczna ciekawostką jest tu też rozwiązanie wnętrza kościoła, który jest tak zwaną bazyliką filarowo-kolumnową, gdzie pierwotny drewniany strop podtrzymywany był na przemian przez kwadratowe filary o okrągłe w przekroju kolumny.

  To rozwiązanie było charakterystyczne właśnie dla cesarskiej architektury z  Lotaryngii,  Nadrenii i Saksonii, skąd pochodzili najprawdopodobniej  budowniczowie czerwińskiej bazyliki. Jej bogaty  wystrój rzeźbiarski, na który składają się do dziś zarówno rzeźbione kapitele  portalu wejściowego i jego archiwolta i resztki portalu  pochodzi bez wątpienia  z najlepszej tradycji rozwiniętej rzeźby romańskiej z terenu północnych Włoch, francuskiej Burgundii lub Hiszpanii.  Według badaczy czerwińskie rzeźby wykonał zapewne słynny na europejskich dworach królewskich i biskupich ówczesnej Europy warsztat Wiligelma z Modeny z północnych Włoch, który prawdopodobnie przez Niemcy i Saksonię, gdzie ozdabiał rzeźbami  cesarskie bazyliki w Koenigslutter i w Kwedlinburgu  dotarł za zgodą biskupa Aleksandra z Malonne w orszaku księcia Bolesława Krzywoustego na piastowskie Mazowsze.   

   Inną ocalałą z czasów romańskich perłą czerwińskiego kościoła jest też zachowany w prawej kaplicy bazyliki XIII-wieczny fresk przedstawiający sceny biblijne. To monumentalne malowidło romańskie wykonane zostało w technice al. fresco i al secco w bogatej kolorystyce, jako przemyślany artystyczny projekt będący swoistą biblią paupeorum   przedstawiającą sceny Starorestamaentowe i  Ewangeliczne . Część górna kompozycji przedstawia  motywy z Genesis, czyli Stworzenia Świata, Dzieje Abrahama   oraz  historie budowy Arki przez Noego. Poniżej przedstawiono ukrzyżowanie św. Piotra, męczeństwo pierwszych świętych św. Wawrzyńca i św. Szczepana oraz porażenie św. Pawła przed jego nawróceniem.  

  Zwiedzając dziś czerwiński klasztor, którego właścicielem jest obecnie zakon Salezjanów, warto podejść do niego schodami od strony zachodniej i spojrzeć na jego majestatyczne wieże od strony muru, na którym znajduje się okrągły plafon z wyrzeźbionym piastowskim orłem. Jest to bowiem jeden z najpiękniejszych narodowych symboli tego wyjątkowego miejsca.    

Tekst powstał w ramach  współpracy autora z OŁ KSD
 Opracowanie, tekst, zdjęcie: G.B. Bednarek,  copyright 2017

Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie tekstów i zdjęć oraz tytułu serii bez pisemnej zgody autora i wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich łącznie z konsekwencjami prawnymi przewidzianymi w  Ustawie  o    prawie   autorskim i prawach pokrewnych / Dz. U. nr 24 z 23.02. 1994 r. poz.8/