Polecane

Krzysztof Nagrodzki: Nauka – Prawda –Wolność /Referat z konferencji naukowej/

W swoim czasie organizatorzy Chrześcijańskiego Forum Pracowników Nauki zapraszając na kolejną konferencję, napisali: „Szereg problemów nurtujących dzisiaj środowisko akademickie ma podłoże natury etycznej. Jakie stanowisko mogą zajmować wobec nich naukowcy, kierujący się światopoglądem chrześcijańskim? Czy wiara może i powinna wpływać na pracę naukową?”
„Czy wiara może i powinna wpływać na pracę naukową?” - To pytanie niech będzie kanwą tej cząstki rozważań, ponieważ nadal, mimo upływu lat ( a i wieków) stawiane jest czemuś, jako elementy antagonistyczne.  


                                                                               ***

CO ROZUMIEMY POD SŁOWEM WIARA?

- Czy jest to popularne określenie danej religii, czy też ten jej obszar, który człowiek nie jest w stanie zgłębić żadną miarą, podejmując uczciwy wysiłek intelektualny?

Ponieważ Konferencja organizowana jest przez chrześcijan, wobec tego można założyć, iż główny nurt dociekań będzie oparty na przekazie zawartym w Nowym Testamencie, ( co wcale nie musi ograniczyć „ekumenicznego” aspektu dygresji, zmuszając jednak wtedy do zdecydowanego rozbudowania dodatkowych elementów wiedzy, która w takim przypadku byłaby niezbędna). Przyjmijmy tedy, iż „wiara” odnosi się do tego wszystkiego, co przekazali nam czterej Ewangeliści oraz Apostołowie.

ISTNIENIE BOGA – WIEDZA CZY WIARA?

Nikt poważny nie kwestionuje już historyczności postaci Jezusa Chrystusa. Przetoczyła się przez środowisko specjalistów dyskusja nad zapisem żydowskiego historyka i obywatela rzymskiego - Józefa Flawiusza, w jego księdze - Dawne dzieje Izraela. [2]. Trudno podważyć rzetelność fundamentalnych treści przekazanych przez Ewangelistów - co tak logicznie wywiódł w pełnym erudycji wywodzie Vittorio Messori w trylogii: „Opinie o Jezusie”, „Pod ponckim Piłatem”, „Mówią że zmartwychwstał”.[3] Zatem, skoro fakty o życiu, śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa z Nazaretu są wiedzą, jeżeli dokumentacja wielu zdarzeń, nie mających naukowego wyjaśnienia, a zwanych cudami (Jasna Góra, Lourdes, Fatima, dokumenty archiwum w Saragossie o przywróceniu amputowanej dwa lata wcześniej nogi Miguelowi Juanowi Pellicer z hiszpańskiej Calandy; i wiele, wiele innych) [4], skoro ta dokumentacja jest solidna, dlaczego mamy wątpić w istnienie rzeczywistości pozamaterialnej i w Ojca - Stwórcę Nieba i Ziemi, oraz wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych -  takiego, jakim przedstawił Go Syn? „Gdybyście Mnie poznali – znalibyście i mojego Ojca” (zob. J 14,7 i dalej; por. J 12,44-49; J 13,8-11) [5]

Oczywiście, iż wiedzę [6] od pewnego momentu musi zastąpić wiara. Nasz ludzki umysł - jakby nie był nasycony informacjami i sprawny w ich „przetwarzaniu” - nie jest w stanie przekroczyć naturalnych ograniczeń.-Jak pojąć nieskończoność lub nieistnienie czasu?... Jak pojąć nieskończoną mądrość i wszechpotęgę Boga; jak ogarnąć Jego bezgraniczną miłość? Jak odwzorować zapisem matematycznym uczucie?...

Pozostańmy jednak przy wiedzy, bo to, co już wiemy, wystarcza, aby utożsamić wiedzę z wiarą w tym zakresie, w jakim chcemy kontynuować myśl. I w takim sensie posługujmy się zamiennie tymi pojęciami. Zatem, skoro mamy do czynienia z wiedzą, trudno przypuszczać, aby w środowisku parającym się solidnym podejściem do nauki [7], mogłaby być inna odpowiedź niż twierdząca, na pytanie o jej wpływ na pracę twórczą – wszak jest to materia, w której operuje intelekt. (Rozważanie na temat intuicji zostawmy tym razem na boku, aby nie rozproszyć się w zbyt wiele wątkach). Wiedza pozwala nam funkcjonować racjonalnie; czy raczej należy powiedzieć - daje szansę na racjonalne działanie. Skoro wiemy, że Stwórca przekazał  wskazówki co czynić należy, aby życie nabrało najgłębszego sensu, było dobre i zakończyło prawdziwym sukcesem, wydawać by się mogło, iż sprawa jest rozstrzygnięta. Pozornie. Bóg czyniąc człowieka „na wzór i podobieństwo swoje” (por. Rdz 1,26), nie chcąc przytłaczać go i programować na wzór „cyborga”, dał mu, dał nam wolność, możliwość samodzielnej interpretacji wskazań. Jak gdyby „ukrył się” cokolwiek, po przekazaniu Dekalogu, po wypełnieniu Starego Testamentu – Nowym poprzez Jego ostatnie Słowo – życie, nauczanie, śmierć i Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa..

„BÓG UKRYTY” CZY CZŁOWIEK „CHOWAJĄCY SIĘ”?

A człowiek? Tak, człowiek również „ukrywa się” przed Jego radami, wskazówkami. I z tego „ukrycia” negocjuje; z umiłowania mądrości- philosophi - ucieka w filozofowanie, stara się zmieniać wzorce kulturowe [8], „utargować” coś z odwiecznych przykazań, zmodernizować na swój użytek, aby droga była mniej wymagająca, lżejsza. A przecież droga jest najlepszą z możliwych. Inaczej Bóg nie byłby doskonały. I nie byłby doskonale miłującym Ojcem. „Bóg umarł” – obwieszczał Friedrich Nietzsche, i wielu innych oburzonych, iż nie jest On podatny na pouczania twórców aktualnych mód, zagniewania elit, szantaże masowym zaparciem; że nie przystaje do naszej skali. Do naszych „prawd”. Najlepiej widać to na stosunku do Kościoła, jako stworzonej i pozostawionej przez Chrystusa „instytucji” dla zachowania depozytu Wiary. (Zob. Mt 16,18-19) Ileż zarzutów, niechęci, nienawiści, prób zniszczenia, oskarżeń o obskurantyzm i zbytnia ostrożność w przyjmowaniu nowinek tego świata. To naturalne, wszak Kościół jakkolwiek jest dziełem Chrystusa, tworzą ludzie, ze wszystkimi słabostkami i uwikłaniami w codzienność. Święci i grzeszni. Walka Zła z Dobrem nie zatrzymuje się nawet przed Spiżową Bramą – jak ostrzegał nie tak znowu dawno Papież Paweł VI, i naiwnością byłoby sądzić, iż zbroja nauki – dyscypliny intelektualnej nawet tej z „najwyższej półki”, uchroni człowieka przed uchybieniami. Gorzej, kiedy naturalne wahania, pomyłki, zaułki ideologiczne, nie mobilizują do wzmożenia wysiłków, a przyjmowane są jako alibi, dla trwania w tej pozornie zadawalającej „ekumenicznej” pozycji. Pięknym przykładem rzetelności może być przykład prof. dr Bernarda N. Nathansona - tego samego, który uruchomił w USA machinę aborcyjną, aby następnie, po dostrzeżeniu błędu (słynny film „Niemy krzyk”), oddać siły i finanse na powstrzymywania tej lawiny zabójstw. [9]

Zagadkowym objawem innej postawy może być sformułowanie, przekazane na forum pewnego zda się poważnego forum dyskusyjnego, gdzie dostojny profesor, w „uniwersalnym dialogu”, potrafił przekonywać: „W ateizmie autentycznie cenna jest intelektualna wstrzemięźliwość, wyraźnie określone samoograniczenie, ascetyzm intelektualny. (...) Ateiści są maksymalistami, żądają uzasadnień światopoglądowych. Ateizm ma intelektualne ambicje. (...)”, a następnie Profesor rozlicza srogo własną wiarę: „Religia, a zwłaszcza chrześcijaństwo jest rezygnacją z intelektualnych ambicji".

To ważkie stwierdzenia.
Należałoby zatem poważnie zastanowić się: Skoro intelekt jest narzędziem umysłu operującym w pokładach zgromadzonej wiedzy, czy przypadkiem owa „wstrzemięźliwość”, „samoograniczenie”, „ascetyzm”, nie jest po prostu efektem stępienia owego „narzędzia”, lub obrazuje aktualny stopień (nie)nasycenia wiedzą?
 
Czy to „samoograniczenie” nie powoduje w efekcie uwięzienia w zamkniętym obszarze materialistycznych dogmatów (jak np. ewolucjonizm międzygatunkowy, biorąc pierwszy- lepszy przykład [10] )?

Jeśli „ateiści są maksymalistami” i „żądają uzasadnień światopoglądowych” a „ateizm ma intelektualne ambicje”, dlaczego zatem nie zmuszają swego intelektu do jak najgłębszej weryfikacji autentyczności zapisu Nowego Testamentu?  

Czyż dalsza droga wolnego i dojrzałego człowieka nie jest konsekwencją odpowiedzi na pytanie - Jest ten zapis świadectwem, czy jeno powiastką?
A cywilizacja w której żyjemy - cywilizacja łacińska, ukształtowana na chrześcijańskim - czyli religijnym - fundamencie - została zbudowana bez „intelektualnych ambicji”?
A którąż to, doskonalszą, ukształtowały „ambicje intelektualne”?

Niestety, ów dialog nie był tak „uniwersalny”, aby odpowiedź na postawione pytania nadeszła. Dlatego trzeba iść z problemem >intelektualnych ambicji ateizmu< i rezygnacji z tychże >zwłaszcza w chrześcijaństwie<, do konwersowania w innych, mniej „wstrzemięźliwych intelektualnie” klubach....
 

„OCZYWISTE PRAWDY” I RZECZYWISTOŚĆ

Mimo wstrzemięźliwości - ale i odwagi - z jaką nauka powinna podchodzi do wszelakich odkryć, daje się odczuć pewną „nieśmiałość” wobec obowiązujących doktryn, którymi ideologie starają się pętać prawdziwe poszukiwania, tworząc swoiste materialistyczne dogmaty. Dlatego: „Doktrynom trzeba wytyczać bardzo pieczołowicie granice – także po to, by można było korzystać z powszechnych praw człowieka. Kościół musi być ostrożny po to choćby, żeby świat mógł być nieostrożny.” (K.G. Chesterton) Z tej ostrożności Kościoła, może i powinna czerpać swoją ostrożność każda chrześcijańska społeczność, instytucja, nauka, ponieważ nieostrożność, drobny zdawać by się mogło „kompromis” z błędem, może w efekcie doprowadzić na manowce wielu. Ze skutkiem przerażająco okrutnym.

Z tego też względu Kościół nie może swoim autorytetem - niezależnie od otwartości (z cudzysłowem czy bez) niektórych jego członków – wesprzeć na przykład tzw. teorii ewolucji Darwina. Dodajmy - teorii, która sprowadza się w konsekwencji do wyartykułowania przez jej naukowych admiratorów takiego oto stwierdzenia: „Nie ma absolutnego dowodu teorii ewolucji”, ale „na razie nie ma żadnej lepszej alternatywy”. [11]

Do tej pory nauka nie znalazła żadnego empirycznego potwierdzenia uprawdopodabniającego możliwości ewolucji  m i ę d z y   g a t u n k a m i. Możliwości o takim samym stopniu prawdopodobieństwa jak ten, że z tysięcy części nowoczesnego samolotu pasażerskiego, może samorzutnie „złożyć się” gotowa do lotu maszyna, jeśli części będą bezwładnie wirowały odpowiednio długo. K.G. Chesterton podsumował to lapidarnie: „Jeżeli teoria ewolucji cokolwiek niszczy, nie jest tym czymś wiara, lecz racjonalizm.” [12]

Na marginesie: Kontestacja materialistycznych dogmatów wywołuje protesty, wzmacniane nawet autorytetem Papieża (!). Cóż, na uczucia nie ma rady. Muszą się same wypalić. I tylko dla prawdy materialnej, przypomnijmy, iż Jan Paweł II wspomniał ongiś dobrotliwie: „Teoria okazują się słuszna w takiej mierze, w jakiej pozwala się zweryfikować; jest nieustannie oceniana w świetle faktów; kiedy przestaje uwzględniać fakty, ujawnia swoje ograniczenia i nieprzydatność. Wymaga wówczas ponownego przemyślenia./.../ W rzeczywistości należy mówić nie tyle o teorii, co raczej o teoriach  ewolucji. /.../...te teorie ewolucji, które inspirując się określoną filozofią uważają, że duch jest wytworem sił materii nieożywionej lub prostym epifenomenem tejże materii, są nie do pogodzenia z prawdą o człowieku. Co więcej, nie są w stanie uzasadnić godności człowieka”. [13]

Funkcjonujących mitów podawanych jako fakty, jest bez liku. Jak chociażby ten, o strasznym losie Galileusza, który próbował udowadniać ruch Ziemi i był za to okrutnie prześladowany przez Kościół, cudem unikając śmierci. Otóż Galileo Galilei przedstawiając nowatorską na owe czasy tezę o obrocie Ziemi, dowodził ją, w długiej czterodniowej dyskusji, poprzez przybieranie i opadanie wód morskich. Teza fałszywa, zakwestionowana przez jego oponentów – ponieważ przypływy są wynikiem przyciągania Księżyca, o czym wiedzieli inkwizytorzy, a co Galileusz uważał za głupie. Po rozprawie przed trybunałem, uczony pracował nadal w komfortowej willi w Arcetri, prowadząc ożywione życie towarzyskie i naukowe. Zmarł w wieku 78 lat w swoim łóżku, otrzymując wprzódy rozgrzeszenie i błogosławieństwo papieża. [14]

Wiele z podawanych buńczucznie „prawd naukowych”, jest po prostu zwykłą agitką ideologiczną, wspieraną kuriozalnym żądaniem „neutralności światopoglądowej”. A przecież każdy człowiek o funkcjonującej świadomości musi mieć  j a k i ś  pogląd na otaczającą rzeczywistość – na „świat”.
Rosyjski filozof, przedstawiciel chrześcijańskiego personalizmu – Bierdiajew, sformułował to radykalnie: „Prawdą – której nie ukryje teraz żadna zasłona, jest niemożliwość neutralności religijnej oraz bezreligijności; religii Boga Żywego przeciwstawia się religia szatana, religii Chrystusa – religia Antychrysta”. [15]

Klasyczna definicja prawdy mówi o zgodności rozumienia rzeczy (czy rzeczywistości) z nią samą.

Zatem nie pozostaje nic innego, tylko żmudne dociekanie, czy – i na ile - nasze rozumienie rzeczy, zjawisk jest zgodne z rzeczywistością. W ten sposób, i tylko w ten, można obiektywizować stosunek do świata, nasze w nim miejsce. I naszą rolę. Aby nie butne marksistowskie wyzwanie o zmienianiu świata [16] było hasłem przewodnim człowieka rozumnego, a mądre i pełne świadomej pokory wobec nieskończonego bogactwa świata doświadczenie. Od pokory mędrca, prawdziwie „miłującego mądrość” Sokratesa: „Scio me nihil scire -Wiem, że nic nie wiem”, po zachwyt poety: „ Za każdym krokiem w tajniki stworzenia / Coraz się dusza / ludzka rozprzestrzenia, / I większym staje się Bóg! [17]

Skoro prawdziwie twórczy człowiek nauki, to ktoś do szpiku uczciwy intelektualnie – o czym było na wstępie - pytanie o wpływ „wiary” na pracę naukową staje się retoryczne. Po zweryfikowanie owej „wiary” – jak po zbadaniu każdej postawionej hipotezy – pozostaje zaakceptowanie faktu, iż jest ona najważniejszym wyznacznikiem jakości naszego życia, mającego finał w wieczności. To oczywiste. Ale i najtrudniejsze dla rozpędzonej nieraz ambicji, uwikłań w „pragmatyzmie” codzienności, swoistej amnezji etycznej.

Etyka: „ogół zasad, norm postępowania, obowiązujących w danej zbiorowości, moralność /.../” [18], musi z czegoś wynikać, mieć swoje zakorzenienie. Dla skrócenia wywodu, w tym miejscu postawmy dwa, retoryczne, pytania: Czy może być i czy ma sens etyka korporacyjna – np. inżynierska; czy raczej ów „ogół zasad, moralność” jest fundamentem danej cywilizacji, danej kultury? - Cywilizacji rozumianej jako „metoda ustroju życia zbiorowego” [19] i kultury jako sposobu istnienia człowieka – jako jego „metody odkrywania miłości i piękna” Oraz, czy nie doświadczyliśmy wystarczająco wyraźnie, jakie efekty daje eksperymentowanie z „modernizowaniem” moralność wyrywanej z chrześcijańskiego kontekstu?

Budowanie na piasku zmiennych wartości, nieuchronnie przynosi katastrofę budowli – to kwestia czasu (por. Mt 6, 24-27) Świadomość „uniwersalizmu” chrześcijańskiego systemu praw i obowiązków niosą również i ci myśliciele, którzy stojąc, deklaratywnie, poza naszą wiarą, nie widzą lepszego odniesienia dla ładu i dobra naszych starań. Starań ludzkości o prawdziwą wolność. [20]

SZANSA W WIEDZY, DETERMINACJI.  I ŁASCE.

„Podstawą etyki jest naturalna zdolność używania rozumu i odczytywanie rzeczywistości, w tym właśnie hierarchii dobra”. [21]
Powtórzmy -...„Zdolność używania rozumu i odczytywania rzeczywistości, w tym /.../ hierarchii dobra”

– Czy nie są to atrybuty wiedzy i intelektu? Wiedza jest szansą, jest naczyniem, które napełnić może nasza wola.
Dobra wola - niestłumiona pychą, lenistwem, patologią jakiejś „pomroczności jasnej” - podobnie jak dzieje się to u czynnego alkoholika czy narkomana świadomego zła, a którego wola już nie potrafi sięgnąć po koło ratunkowe... Cierpliwie i wytrwale stosowana wiedza, może otrzymać Łaskę przekroczenia progu rozum (z pokorną świadomością, iż droga od rozumu do serca może być bardzo trudna i długa...), aby w sercu budować emocjonalną relację: ja - Bóg dawca  życia; ja - mój Ojciec, mój Nauczyciel, mój Obrońca, moja Miłość, moja Nadzieja. Wtedy następuje proces uwalniania od uzależnień „tego świata”, od agresji, od lęku. Czy może być coś lepszego?... I na czym polega błąd „wdrażania” owego procesu? Właśnie...

„To /.../, co jest nowością naszej doby, polega na moralnej neutralizacji świata przez usunięcie wszechobejmujących kategorii dobra i zła. I ten nowy amoralizm jest uważany za postęp, za rezultat naszej dojrzałości, wyzwolenia z kajdan tradycyjnych tabu. /.../ „Rozprzestrzeniający się wśród katolików /.../ jest rzeczywiście jednym z najbardziej alarmujących symptomów utraty autentycznej wiary chrześcijańskiej. Takie dobra, jak doczesny dobrobyt ludzkości, postęp naukowy i opanowanie sił przyrody, są bądź uznawane za znacznie ważniejsze od moralnej doskonałości i unikania grzechu, bądź - w najlepszym razie - wywołują znacznie większe zainteresowanie i entuzjazm.” [22]

Człowiek dąży do szczęścia, to naturalne. Problem w tym jak je definiuje; czy może je trwale osiągnąć poza prawdą, pięknem, dobrem, goniąc za chwilowymi błyskotkami, za mirażami, za aplauzem środowiska, decydentów, salonów? Na pytania o sens i sposób dobrej i godnej ludzkiej egzystencji, pytają ludzie różnych cywilizacji, kultur, religii – i nawet ci, którzy deklarują się jako ateiści czy agnostycy, przyznają, iż chrześcijaństwo daje najpełniejszą w swej logice odpowiedź; nie znajduje żadnej głęboko sięgającego uzasadnienia bez odniesienia do Boga, i do nauki Chrystusa, o czym już wspominałem.[23]

 „Nie zdoła przetrwać żadne społeczeństwo zorientowane na szczęście, lecz tylko społeczeństwo zorientowane naprawdę” – to ostrzeżenie niemieckiego fizyka i filozofa – prof. Carla Friedricha von Waizsaeckera [24]

Również cały wielki pontyfikat Jana Pawła II – człowieka ogromnej mocy ducha i umysłu – poświęcony był na wykazywaniu i uświadamianiu nam tej prostej – zdawać by się mogło – prawdy: „Pytanie o człowieka, które wciąż sobie ludzkość zadaje, znajduje w Jezusie Chrystusie pełną odpowiedź. /.../ I to jest właśnie związane z pamięcią”.[25] Odważmy się dopowiedzieć: o ile człowiek jej nie zastawi, nie zatraci; nie zagubi pamięci pokoleń i wieków; nie odtrąci „instrukcji” życia godziwego – pozbywając się w ten sposób tożsamości; swego pięknego człeczego rodowodu.

Jeżeli chce się być arystokracją ducha, z wszelkimi przywilejami i zapewnionymi zaszczytami z tym wiązanymi – nie można pozwolić sobie, na zepchniecie do roli parobka materii. Ojciec Święty Jan Paweł II, nasz wielki Rodak, swoim życiem: robotnika, studenta, kapłana, następcy św. Piotra, potwierdził, że zmaganie z „fizycznością” - niejednokrotnie pełne trudu, cierpienia – w ludzkiej drodze do wieczności, może być zwycięskie. Wybór kierunku wędrówki należy do nas. Niezależnie od statusu materialnego, zawodowego, rasy, płci, wieku. Tyle tylko, że nasza Wiara, nasza religia będąc tak prostą, wymagającą ufności dziecka, staje się tak trudną, gdy zamieniamy ową ufność na rozgorączkowanie wieku dorastania, i na „miłość siebie do negacji Boga” [26]. Jakże często pretekstem jest przekonywanie, „ /.../ iż Bóg nie słucha naszych próśb. W rzeczywistości to my nie słuchamy Jego odpowiedzi” (Francois Mauriac)...

Tak - chrześcijaństwo, katolicyzm – nasza wiedza, nasza wiara, dlatego jest tak trudna, ponieważ wymaga radykalizmu w uzyskiwaniu i posiadaniu wolności. Prawdziwej wolności. „Wolność stale trzeba zdobywanie – nie można jej tylko posiadać”. [27] Jakże trudno jest przystać na uczestnictwo w dźwiganiu krzyża Chrystusa w drodze ku wyzwoleniu tu i teraz, kiedy raczej wolałoby się nie nosić go na ramionach a w butonierce [28], kiedy o wiele łatwiej szukać śladów Boga w kosmosie, w zawiłych interpretacjach, niźli powiedzieć po prostu, kiedy przychodzi czas: Boję się tego trudu, tego kielicha goryczy, lecz nie moja a Twoja wola niech się stanie. (zob. Mt 26, 39)

„Czy wiara może i powinna wpływać na pracę naukową?” – A czy może być inaczej, skoro się ustali hierarchię fundamentalnych wartości? I chce się im być wiernym... Jeno dróg dochodzenia do tego jest tak wiele, jak wielu ludziom została dana szansa na refleksję. Wolnym ludziom, w drodze ku prawdzie, ku Prawdzie Absolutnej, ku Bogu – Stwórcy całej rzeczywistości. Nauka poszukuje prawdy – „poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli (por. J 8,32) ... Wyzwoli od lęków codzienności w drodze do Domu Ojca.

Zatem: „Wszystko badajcie, a co szlachetne - zachowujcie” (1Ts 5,21)


[1] Zob. np. Ian Wilson – Całun Turyński, Poznań 1984; Orazio Petrosillo, Emanuela Marinelli – Całun Tu ryński – relikwia czy falsyfikat (tytuł oryginału: La Sindone. Un enigma alla prova della scienza), Warszawa 1993; Zenon Ziółkowski – Spór o Całun Turyński. Warszawa 2004
[2] Józef Flawiusz – Dawne dzieje Izraela (tytuł oryginału w transkrypcji łacińskiej: Antiquitates Judaicae), Warszawa 1993, t.2 s. 786 i aneks I, ss.884-897
[3] Vittorio Messori  - Opinie o Jezusie (tytuł oryginału: Ipotesi su Gesu`), Kraków 1994; Umęczon pod Ponckim Piłatem ((tytuł oryginału: Patti Sotto Ponzio Pilato?), Kraków 1996; Mówią, że zmartwychwstał (tytuł oryginału: Dicono che e` risorto), Kraków 2001
[4] Cuda i łaski zdziałane za przyczyną Jasnogórskiej Matki Bożej (wypisy z kronik), Jasna Góra Częstochowa 1997; Catherine M. Odell – Ci, którzy Ją widzieli – Objawienia Maryjne (tytuł oryginału: Those Who Saw Her. The Apparitions of Mary); Vittorio Messsori – Cud (tytuł oryginału: Il miracolo),  Katowice 2000; o. Nicola Nasutin- Cud Eucharystyczny w Lancian. Historyczne, teologiczne, naukowe oraz fotograficzne dowody (tytuł oryginału: The Eucharistick Miracle of Lanciano. Historical, Teological, Scientific and Photographic Documentation), Wrocław 1999
[5] Wszystkie cytaty czy odniesienia do Pisma Świętego odnoszone są do: Pismo święte Starego i Nowego Testamentu  (Biblia Tysiąclecia) wyd. Pallottinum, Poznań- Warszawa 1980
[6] Posłużmy się słownikową definicją „wiedzy” (wg Małego Słownika Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1997 : „ /.../ 1. >>zespół przekonań zgodnych z rzeczywistością /.../<< 2. >>zasób wiadomości z jakiejś dziedziny /.../<< 3. >>znajomość, świadomość czego /.../<<
[7] „Nauka” wg definicji słownikowej jw.: „ /../ 1.>>ogół uporządkowanej i należycie uzasadnionej wiedzy ludzkiej<< /.../ 2.>>zespół poglądów stanowiących usystematyzowaną całość i wchodzących  w skład określonej dyscypliny badawczej; teoria, doktryna /.../<<
[8] zob. np. Stanisław Grygiel – W kręgu wiary u kultury, Kraków 1990
[9] zob. np. B. N. Nathanson – Ręka Boga, Warszawa-Ząbki 1997, wyd. Fronda/Apostolicum; Świadek życia – prof. Bernard Nathanson w Polsce, Warszawa 1997
[10] zob. np. Phillip E. Johnson – Sąd nad Darwinem (tytuł oryginału: Darwin on Trial),  Warszawa 1997
[11] ib. s.169
[12]  Gilbert Keith Chesterton - Ortodoksja, Warszawa 1998

[13]  L`Osservatore Romano 1/1997

[14] zob. np. Vittorio Messori - Przemyśleć historię, Kraków 1999, t.2, ss. 131-154

[15]  N. Bierdiajew – Nowoje Sredniewiekowje, Berlin 1924, s.82, . w: M. Zdziechowski - W obliczu końca, Warszawa- Ząbki 1999,  s.116,

[16] zob. np. Marks – Myśli, Warszawa 1978

[17] Adam Asnyk – Do młodych

[18] Mały Słownik Języka Polskiego, op.cit

[19] Feliks Koneczny - O wielości cywilizacyj, Kraków 1935 (reprint wyd. Antyk, Komorów)

      [20] zob. np. Vittorio Messori – Pytania o chrześcijaństwo (tytuł oryginału: Inchiesta sul cristianesimo),  Kraków 1997

[21] Piotr Jaroszyński – Etyka, dramat życia moralnego, Warszawa 1996

[22]  Dietrich von Hildebrand – Koń trojański w mieście Boga, Warszawa 2000

[23] Vittorio Messori – Pytania... op.cit.

[24] za: Vittorio Messori – Wyzwania wiary, Kraków 1998, t.I, s. 119
[25] Jan Paweł II – Pamięć i tożsamość, Kraków 2005, s. 156
[26] ib. s.14 (za św. Augustynem)
[27] ib. s. 79
[28] za Ernest Jammes: „Jeżeli odrzucamy krzyż Chrystusa, to najczęściej dlatego, ze nie chcemy nosić go na ramionach, tylko w butonierce”
Zob. też: http://chfpn.pl/index/?id=d282ef263719ab842e05382dc235f69e