Publikacje członków OŁ KSD
Grzegorz B. Bednarek - Civitas Piotrcovia. Piotrków Trybunalski 800- rys historyczny/cz.1/
Przypadająca w roku bieżącym 800-letnia rocznica kronikarskiego zapisu potwierdzającego istnienie miasta Piotrkowa, nazywanego w czasach nowożytnych Trybunalskim, zobowiązuje do przybliżenia dzisiejszym Polakom wyjątkowej rangi tego miejsca w naszej narodowej historii, jako regionalnej opoki polskiej tradycji, kultury, patriotyzmu i wiary chrześcijańskiej związanej już od czasów piastowskich i jagiellońskich nierozłącznie z dziejami Polski. Z tego też względu należy się temu miastu wyjątkowy szacunek, a jego burzliwa historia potwierdza jedynie jego historyczne znaczenie w naszych narodowych dziejach, którymi nie mogą poszczycić się tak chwalebnie inne miasta.
Jest to bowiem królewskie miasto polskich sejmów, miasto biskupich i prymasowskich synodów, miejsce krzyżackich hołdów składanych polskim władcom, miasto sanktuariów maryjnych, miasto niepokornych polskich powstańców, miasto działalności Legionów i marszałka Józefa Piłsudskiego oraz odradzania się Polski po 123 latach rozbiorów, a w końcu miasto urodzin narodowego bohatera gen.Stefana Grota-Roweckiego, który był pierwszym dowódcą polskiego państwa podziemnego w czasach hitlerowsko-sowieckiej okupacji Polski podczas II wojny światowej. Od setek lat Piotrków był też miastem wielokulturowym, w którym żyli zgodnie obok siebie zarówno polscy katolicy, niemieccy protestanci, wyznawcy prawosławia oraz przedstawiciele diaspory żydowskiej i tym właśnie na przestrzeni ostatnich kilkuset lat może się pochwalić w polskich dziejach Piotrków Trybunalski, polskie miasto królewskie i miasto kulturowej tolerancji. Jako ciekawostkę i podkreślenie chluby tej prastarej polskiej metropolii niech będzie fakt, że posiada ona w swoim herbie najstarszy piastowski jeszcze symbol polskości, czyli białego orła na czerwonym tle prawie identyczny z herbem miasta Gniezna, które jest legendarna i pradawną stolicą Polski.
Pradzieje miasta
Już w IX wieku obszar nadpilicki wraz z dzisiejszym Piotrkowem Trybunalskim leżał na pograniczu wpływów plemion lechickich z okolic Poznania, Gniezna, Kalisza i Kruszwicy oraz chrześcijańskiego już wtedy Państwa Wielkomorawskiego. Przechodzące tędy ważne szlaki handlowe, które łączyły Gniezno z Krakowem i Kijowem oraz pobliskie święte kultowe góry Słowian, czyli Łysiec, Diablą Górę pod Żarnowem i Górę Chełmo pod Przedborzem, były to więc najprawdopodobniej główne szlaki handlowe, religijne i militarne prehistorycznej Polski.
Jak podają to lokalne źródła naukowe wokół Piotrkowa potwierdzono około 1200 stanowisk lub znalezisk archeologicznych, z których przebadano tylko niewielki procent, co świadczy o silnym zaludnieniu tego terenu już od czasów neolitycznych oraz nawarstwianiu się tu nas siebie kolejnych grup etnicznych, które przetoczyły się podczas europejskiej wędrówki ludów przez te ziemie. Na pobliskiej rzece Pilicy przebiegała wówczas jedna z odnóg rzymskiego szlaku handlowego, a liczne znaleziska z tego okresu potwierdzają ważną cywilizacyjną rangę tego regionu.
Dzisiejszy Piotrków Trybunalski należał we wczesnym średniowieczu do monarchii pierwszych Piastów i znalazł się w zasięgu wpływów Archidiecezji Gnieźnieńskiej, a przechodzący tędy ważny szlak drogowy łączący okolice Sieradza, Kalisza, Poznania i Gniezna z Krakowem i Zawichostem był jednym z najważniejszych traktów pradawnej Słowiańszczyzny. Już od średniowiecza istniał tu kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, który można uznać za świątynię o najstarszym piotrkowskim rodowodzie. Może o tym świadczyć chociażby fakt, że już po wybudowaniu piotrkowskiej fary miejskiej , na tutejszym cmentarzu chowano jej proboszczów, a w zamierzchłej, przed lokacyjnej przeszłości miasta była to jedyna tutejsza parafia. Centralne położenie pierwszego piotrkowskiego osiedla na traktach łączących już w XI wieku ważne kasztelanie i grody w Sieradzu, Żarnowie, Rozprzy, Skrzynnie, Rękoraju, Chełmie, Wolborzu i Małogoszczy, spowodowało zarówno jego strategiczne, jak i handlowe znaczenie.
W czasach przedpiastowskich tutejsza osada była zapewne pogańskim ośrodkiem kultowym, o czym świadczą liczne lokalne legendy dotyczące powstania miasta. Jego tonące w pomroce dziejów początki sięgają podobno jeszcze czasów plemiennych i związane są z misją chrystianizacyjną misjonarzy obrządku bizantyńskiego. Według najstarszych piotrkowskich legend jeszcze w IX wieku do pierwszej tutejszej osady leżącej nad rzeką Strawą dotarł z Państwa Wiślickiego misjonarz o imieniu Piotr, nazywany też Morawiakiem. Na dzisiejszej Krakówce istniała wtedy rzekomo pogańska świątynia, w której pod starym, wielkim dębem czczono krwiożerczego bożka Czarnoboga. Tutaj właśnie wielkomorawski misjonarz miał obalić pogański posąg kultowy i wznieść pierwszy piotrkowski kościół chrześcijański. Powstał on na wzniesieniu, leżącym kiedyś poza miejskimi murami w południowej części miasta.
W miejscu, gdzie stoi dzisiejszy klasztor o.o. bernardynów, nazywanym wtedy Łysą Górką, oddawano wtedy rzekomo hołd dobremu bożkowi Białobogowi. Jak głoszą niektóre stare podania piotrkowskie, po zniszczeniu pogańskich kultów miasto wzięło swoją nazwę od imienia swego chrystianizatora, Piotra Morawiaka. Inna z legend mówi, że miasto wzięło są nazwę od imienia fundatora pierwszego murowanego kościoła w osadzie, którym był Piotr Dunin ze Skrzynna, możnowładca piastowski, który wsławił się fundacjami licznych murowanych kościołów i kaplic. Zanim jednak się to dokonało prehistoryczny region piotrkowski był od tysiącleci zasiedlany przez różne ludy i kultury już od czasów paleolitycznych. Dowodem tego są liczne potwierdzone archeologicznie znaleziska narzędzi krzemiennych i kamiennych, kości reniferów, groby skrzynkowe oraz gliniane naczynia ofiarne z okolic Witowa pochodzące sprzed paru tysięcy lat. Eksponaty te można oglądać w lokalnym muzeum miejskim mieszczącym się w średniowieczno-renesansowym zamku piotrkowskim.
Po przyłączeniu ziem centralnej Polski do monarchii piastowskiej dawna osada włączona została w obręb Państwa Gnieźnieńskiego, które książę Mieszko w roku 992 ofiarował opiece Stolicy Apostolskiej w Rzymie. Okolice Piotrkowa były w tamtym czasie bardzo ważnym i silnym ośrodkiem osadniczym, co powodowało naturalnie wzmożoną akcję misyjną na tym terenie. Niestety oprócz kilku legend i szczątkowych znalezisk archeologicznych dotyczących dziejów wczesnopiastowskiego Piotrkowa nic konkretnego nie wiadomo o pierwszych tutejszym grodzie lub kościołach. Dawny Piotrków nie jest bowiem wymieniany w najstarszych polskich kronikach na przykład w tzw. falsyfikacie mogileńskim, co może świadczyć o tym, że nie istniało tutaj żadne znaczące grodzisko, ani kasztelania. Piastowskimi kasztelaniami były natomiast już w XI wieku pobliski Wolbórz, Żarnów i Rozprza. Oprócz tego istniały jednak w jego pobliżu inne grodziska lub osady obronne, jak n.p. Barkowice, Będków, Mierzyn, Stobnica i Rokszyce, które świadczą o wysokim rozwoju cywilizacyjnym, gospodarczym i osadniczym regionu piotrkowskiego. Przebiegająca kiedyś na rzece Pilicy granica Państwa Wiślickiego i plemion lechickich z okolic z Wielkopolski w X wieku została włączona do państwa Mieszka I i od tego też momentu datuje się piastowska historia tej ziemi.
Bliskość rzeki Pilicy, która już od czasów rzymskich była jedną z odnóg traktu handlowego spowodowała, że w pobliżu powstały późniejsze ważne słowiańskie grodziska w Chełmie, Surdędze, Rozprzy, Rokszycach, Wodzinie, Boryszywie i Rękoraju. Dodatkowo pogańskie ośrodki kultowe na pobliskim Bugaju oraz na Krakówce decydowały prawdopodobnie o skrzyżowaniu ważnego węzła komunikacyjnego, który istniał tu od tysięcy lat. Jaka była prawdziwa historia chrystianizacji tych terenów nie dowiemy się chyba nigdy, ale pewne światło rzuca na ten proces istnienie tu dziwnego głazu, na którym wyraźnie widać wyrytą inskrypcję ryby, najstarszego symbolu chrześcijaństwa. Najprawdopodobniej wielki kamień, na którym wyryto przed tysiącem lat chrześcijańską rybę był prowizorycznym ołtarzem, na którym przybyli tu misjonarze odprawiali zapewne swe pierwsze na tych pogańskich jeszcze terenach msze święte. Obalony wcześniej głaz mógł być jakimś dawnym pogańskim idolem kultowym, który został przez pierwszych chrystianizatorów tej ziemi zaadoptowany jako miejsce kultu chrześcijańskiego.
Usytuowanie kamienia obok dzielnicy Bugaj, czyli dawnego pogańskiego gaju kultowego potwierdzałoby bowiem celowość tutejszej misji chrześcijańskiej i jej wczesnopiastowski rodowód. W czasach chrystianizacji Polski, pomiędzy X a XII wiekiem okolice Piotrkowa Trybunalskiego wraz z Wolborzem, Barkowicami, Rękorajem i Rozprzą były ważnymi ośrodkami osadniczymi otoczonymi innymi, lokalnymi pogańskimi świątyniami i najprawdopodobniej, aż do XII wieku dawne wierzenia tutejszych plemion słowiańskich, były tu bardzo silne. Mogą o tym świadczyć nazwy okolicznych wiosek /Jarosty, Przygłów, Mąkoszyn, Bugaj, Czarnocin, Lubień/ nawiązujące do imion bóstw pogańskich. Podczas reakcji pogańskiej w Polsce oraz najazdu czeskiego Brzetysława i wojnie domowej z lat 30-tych XI wieku większość pierwszych kościołów i kaplic została zniszczona, a kolejny renesans budownictwa sakralnego przypada tutaj dopiero na XII i XIII wiek Jak wspomniano powyżej w czasach chrystianizacji Polski na przełomie X i XI wieku teren ten włączony został do dóbr Archidiecezji Gnieźnieńskiej, później jednak jego okolice należały częściowo do kościelnych dóbr Diecezji Krakowskiej i Diecezji Włocławskiej, a w pobliskim Wolborzu i Pabianicach powstały wówczas rezydencje biskupie.
Tekst powstał z okazji Jubileuszu 800-lecia pierwszej kronikarskiej wzmianki o mieście Piotrkowie Trybunalskim z przeznaczeniem do publikacji w ramach współpracy autora z OŁ KSD na zasadzie wolontariatu
Foto: Współczesny herb miasta Piotrkowa Trybunalskiego
Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie tekstów i zdjęć oraz tytułu serii bez pisemnej zgody autora i wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich łącznie z konsekwencjami prawnymi przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych / Dz. U. nr 24 z 23.02. 1994 r. poz.8/
Copyright G.B. Bednarek, 2017