Publikacje członków OŁ KSD

Jan Gać -GNIEŹNIEŃSKA KATEDRA

Jednym z największych i najważniejszych grodów w państwie Mieszka I było Gniezno. Po piastowskim grodzie nie ma już dziś śladów, nawet archeologicznych, bo rozwinęło się na tym miejscu miasto. Ale pozostała katedra, żywy świadek ponad tysiącletnich dziejów chrześcijaństwa w Polsce.

Kiedy wchodzi się do katedry gnieźnieńskiej to tak, jakby wchodziło się do narodowego relikwiarza. Do środka zapraszają Drzwi Gnieźnieńskie, jedno z najcenniejszych dzieł romańskich tego typu w Europie, arcydzieło kunsztu odlewniczego, drzwi wykonane przez polskich mistrzów w drugiej połowie XII wieku. W 18 kwaterach zostały opowiedziane z dużą dozą realizmu koleje życia św. Wojciecha i jego męczeńskiej śmierci u pogańskich Prusów. Pomyślmy: nie minęło jedno pokolenie od chrztu Mieszka I, kiedy w kraju Polan chrześcijaństwo zapuszczało dopiero słabe jeszcze korzonki, a już przybierało ono postać dzieła misyjnego, skierowanego do obcych aniżeli słowiańskie plemion. I to dzieło misyjne przynosi w osobie praskiego biskupa, pozostającego na emigracji w otoczeniu Bolesława Chrobrego, owoc męczeństwa.  
 
Wieść o męczeńskiej śmierci św. Wojciecha odbiła się szerokim echem w Europie. Śmierć ta tak bardzo nobilitowała wstępującą na drogę chrześcijańskiej cywilizacji zachodniej Polskę, iż sam cesarz, Otton III, postanowił udać się z pielgrzymką do grobu swego przyjaciela, Adalberta, by się tam pomodlić.  Co za szansa dla Polski! W 966 roku chrzest polańskiego księcia, dwa lata później osadzenie w Poznaniu pierwszego biskupa misyjnego dla Polan w osobie biskupa Jordana - pięć lat wcześniej aniżeli w Pradze, skąd przecież przybyli na mieszkowy dwór pierwsi duchowni misyjni. Wreszcie śmierć św. Wojciecha w 977 roku i trzy lata później wyniesienie Gniezna do rangi arcybiskupstwa z podległymi mu trzema biskupami osadzonymi na katedrach w Krakowie, Wrocławiu i w Kołobrzegu. I znów Praga w Czechach na swego arcybiskupa musiała czekać aż do 1344 roku. Na pierwszego arcybiskupa w Polsce został namaszczony przyrodni brat św. Wojciecha, Radzym Gaudenty. Jakież to wyniesienie dopiero co wychodzącej z pogaństwa Polski! A ta miała reprezentować całą Sclavinię, ojczyznę Słowian, jako niewiasta stojącą w równym rzędzie z Romą, Gallią i Germanią, jak to zostało przedstawione w jednej z miniatur monachijskiego Ewangeliarza zgodnie z wizją cesarza Ottona III o zjednoczonej na gruncie chrześcijaństwa Europie. A wszystko to już w X-XI wieku! Zjednoczona Europa na fundamencie Ewangelii! I w jakimś stopniu dzięki męczeństwu św. Wojciecha.

Jego wspaniały relikwiarz w kształcie sarkofagu, cały ze srebra, wykonany w 1662 roku przez Piotra van der Rennena z Gdańska, wypełnia pod złoconym baldachimem całą przestrzeń w prezbiterium katedry. Baldachim imituje rzymską konfesję św. Piotra. Jest on wtórny, wcześniej bowiem, w 1480 roku, stał w prezbiterium sarkofag z marmuru, arcydzieło polskiego gotyku, bluźnierczo zniszczony przez szwedzkich luteranów w 1656 roku. Szczęśliwie zachowała się wierzchnia płyta grobowa obecnie położona na nowej tumbie ustawionej na posadzce tuż za wojciechową konfesją.

Najstarsze wątki katedry znajdują się w jej podziemiach. Bez archeologicznych wskazań laikowi trudno jest się odnaleźć w labiryncie murów pochodzących z różnych epok. W ich plątaninie zostało wyeksponowane miejsce  grobowca  Radzyma Gaudentego, ozdobione maleńkim relikwiarzem, który z cząstką kostki pierwszego arcybiskupa został tam umieszczony w ostatnim czasie. Wzruszająca pamiątka.

Z momentem przyjęcia chrztu przez Mieszka na miejscu  przedchrześcijańskiego oratorium, należącego  z całą pewnością do duchownych docierających do pogańskich Polan, przystąpiono do wznoszenia kościoła z prawdziwego zdarzenia na planie liścia koniczyny. Świątynia ta z jakiegoś powodu długo nie przetrwała, skoro tuż po śmierci Mieszka I w 992 roku, jego syn,  Bolesław Chrobry przystąpił do budowy kolejnej świątyni na tym samym miejscu, ale już w oparciu o plan prostokąta ubogaconego obecnością apsydy. Według słów niemieckiego kronikarza, Thietmara, ten trzeci już kościół padł ofiarą nieznanego bliżej pożaru w 1018 roku, więc krótko po tej katastrofie przystąpił władca do wznoszenia nowej, bardziej solidnej i znacznie większej świątyni. Miała przestrzenną nawę, której bieg zamykała apsyda, po bokach dostawiono dwa pomieszczenia, jakby dwie nawy boczne, też zakończone dwiema, ale już mniejszymi apsydiolami. I dodano od frontu dwie wieże. Ten kościół,  mocno podniszczony podczas najazdu Brzetysława w 1038 roku, wprawdzie konsekrowany w 1064 roku, pozostawał w budowie jeszcze za Władysława Hermana ( zm. 1102). I dotrwał do 1331 roku, kiedy spalili go Krzyżacy. To po tej katastrofie arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki w 1342 roku zabrał się za budowę aktualnej katedry w stylu gotyckim.

Pokonując rozliczne burze dziejowe, często profanowana, jak przez Szwedów, czy przez okupantów niemieckich, którzy kościół zamienili na salę koncertową z portretem Adolfa Hitlera w miejscu usuniętego ołtarza, przetrwała katedra do końca II wojny światowej. W 1945 roku czerwonoarmiści, popisując się zręcznością w strzelaniu z dział, za cel obrali sobie wieże katedry, te pod ostrzałem zawaliły się, rujnując jej wnętrze, a wzniecony pożar dopełnił zniszczeń. Dziś katedra znów stoi w całym swym blasku na przekór burz dziejowych.

Jak przestroga brzmią prorocze słowa św. Jana Pawła II, wypowiedziane podczas pielgrzymki papieża do Gniezna w 1997 roku, a utrwalone na porfirowej płycie u stóp Wzgórza Lecha, zwieńczonego katedrą: Nie będzie jedności Europy, dopóki nie stanie się ona wspólnotą ducha.