Jednym z najważniejszych miast i ośrodków władzy książęcej w czasach  panowania dynastii piastowskiej był mazowiecki Płock. Ten duży, nadwiślański gród położony na wysokim wzniesieniu po prawej stronie Wisły jeszcze w czasach przedchrześcijańskich stanowił ważny ośrodek handlowy, militarny i religijny pogańskich wówczas Mazowszan.

Później w czasach wczesno-piastowskich gród stał się stolicą całego Mazowsza i włączony został w skład tzw. Państwa Gnieźnieńskiego. Jak wykazały badania archeologiczne prowadzone tutaj w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku,  istniała tu najprawdopodobniej jeszcze w czasach plemiennych  pogańska bałwochwalnia i ołtarz ofiarny, na którym składano słowiańskim bożkom  ofiary z ludzi i zwierząt. Później, po chrzcie państwa Polan po roku 966 na miejscu dawnego słowiańskiego chramu wybudowano pierwsze kościoły i kaplice chrzcielne,  a w drugiej połowie XI wieku, za panowania Władysława Hermana  płockie Wzgórze Tumskie stało się drugim po Krakowie ośrodkiem władzy piastowskiej. Tutaj też znaleźli swój wieczny spoczynek Władysław Herman /1102/ i jego syn Bolesław Krzywousty /1138/, Konrad Mazowiecki /1247/ oraz lokalni następujący po sobie mazowieccy książęta. Katedra stała się poprzez to po katedrach na Wawelu i w Poznaniu jedną z najważniejszych piastowskich nekropolii książęcych. Jej historyczne początki sięgają  roku 1075 kiedy erygowano samodzielne biskupstwo płockie podporządkowane Metropolii Gnieźnieńskiej, a sam Płock stał się bardzo ważnym ośrodkiem chrystianizacyjnym, politycznym, kulturowym i religijnym oddziaływującym na całe Mazowsze. Wtedy też powstała najprawdopodobniej pierwsza drewniana jeszcze świątynia katedralna, która jednak spłonęła podczas walk Bolesława Krzywoustego z Pomorzanami około roku 1127. W czasach jednego z pierwszych biskupów płockich Aleksandra z Mallonne,  który pochodził z okolic pochodzących z okolic Liege /łac. Leodium/ w dzisiejszej Belgii  Wzgórze Tumskie oraz tutejsza katedra stały się perłami rozwiniętej architektury i sztuki romańskiej, promieniującej stąd na całą niemal piastowską Polskę. Wtedy też dla płockiej świątyni w Magdeburgu zostały zamówione słynne spiżowe Drzwi Płockie, które niestety zrabowano w średniowieczu w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach, i które najprawdopodobniej przez Szwecję dotarły do ruskiego Nowogrodu, gdzie ozdobiły tamtejszy prawosławny sobór Mądrości Bożej.

W dzisiejszej katedrze płockiej można podziwiać bardzo dobrze wykonaną współcześnie w brązie kopię tych drzwi. Pomimo tego, obok oryginalnych Drzwi Gnieźnieńskich,  jest to jedna z najwspanialszych kopii zabytków romańskich, jakie istnieją w ogóle w Polsce. Warto tu dodać, iż na przełomie XI i XII wieku Płock stał się centrum architektonicznym i rzeźbiarskim dla całej centralnej Polski, a imponujące bazyliki romańskie z Tumu pod Łęczycą i z Czerwińska pod Wyszogrodem oraz nie istniejącej już pierwszej katedry włocławskiej, z ich wspaniałymi portalami i freskami  miały zapewne swój artystyczny pierwowzór  w pierwszej katedrze biskupiej w Płocku. Dzisiejsza katedra jest już jednak budowlą renesansową przebudowaną całkowicie w XVI wieku, a o romańskim charakterze dawnego Wzgórza Tumskiego świadczą jedynie zachowane, pojedyncze elementy architektoniczne, resztki murów dawnego palatium hermanowskiego oraz archeologiczne relikty tutejszych rotund, jednej znajdującej się  pod wieżą zamku i drugiej położonej na skwerku przed katedrą. Płock we wczesnym średniowieczu jako  ważny gród obronny, ważny port rzeczny i stolica dzielnicy książęcej oraz biskupstwa był jednak zabudowany także innymi kaplicami i kościołami, które znajdowały się na podgrodziu i w porcie w pobliżu Wisły. Do tych najważniejszych należały kościoły pod wezwaniem św. Wawrzyńca, św. Benedykta, św. Jakuba Apostoła, św. Idziego, św. Wita oraz św. Jana Chrzciciela.

Jeden z nich był zapewne związany z przechodzącą tędy na  samym początku XI wieku misją św. Brunona z Kwerfurtu, który przez jakiś czas przebywał zapewne w płockim grodzie ze swymi misjonarzami.  Świadczyć może o tym fakt, iż w pobliskich Płockowi mazowieckich grodach czyli w Kałdusie, Sochaczewie, Sieciechowie, Płońsku, Mławie i Starej Łomży istniały także wczesnośredniowieczne kościoły pod tym wezwaniem. Jak należy przypomnieć, św. Brunon został wyświęcony na biskupa misyjnego w katedrze pod wezwaniem św. Wawrzyńca w Merseburgu i prawie wszystkie zakładane przez niego w piastowskiej Polsce rotundy i kościoły chrzcielne nosiły właśnie to wezwanie.

Ważnym ocalałym zabytkiem romańskiego Płocka  jest także prepozytura  Michała Archanioła, która przetrwała częściowo do dziś i jako ceglana bazylika późnoromańska przebudowana została na gmach szkoły tzw. Małachowianki, najstarszego polskiego gimnazjum, którego korzenie sięgają jeszcze XVIII wieku.

Najstarszymi jednak pozostałościami romańskich budowli Płocka są zabytki na Wzgórzu Tumskim. Do najważniejszych należy tu zaliczyć prawdopodobny romański pałac książęcy Władysława Hermana z XI wieku, którego ściany zachowały się częściowo w murach dzisiejszego zamku Książąt Mazowieckich na przeciwko katedry. Ponadto obok katedry i palatium istniało tu kiedyś dawne opactwo benedyktyńskie p.w. św. Wojciecha, z którego  zachowały się relikty archeologiczne. Najciekawszym i najstarszym obiektem Płocka może być jednak prosta rotunda z jedną absydą jaką odkopano w pobliżu zamku. Według wcześniejszych badań archeologicznych pod dzisiejszym zamkiem  istniała jeszcze jedna rotunda tzw. tetrakonczos, która być może nosiła wezwanie św. Aleksego i była w jakiś sposób związana z pierwszym opactwem benedyktyńskim w Tumie pod Łęczycą powstałym na samym początku XI wieku. W czasach rozbicia dzielnicowego Płock utracił swoje dawne znaczenie na rzecz stołecznego Krakowa, ale płockie Wzgórze Tumskie do dziś przypomina rangę i ważne znaczenie pierwszej stolicy Mazowsza.

Burzliwa historia katedry płockiej w czasach rozbicia dzielnicowego Polski  w XIII wieku spowodowała, iż imponująca romańska bazylika z pochówkami piastowskich książąt po raz pierwszy spłonęła w roku 1217. Później najechały ją watahy pogańskich Prusów i Litwinów, co dokonało  dzieła zniszczenia pierwszej murowanej katedry płockiej, która na następne stulecia popadła w ruinę. Dopiero w drugiej połowie XV już w czasach jagiellońskich  podjęto próby jej renowacji. Dobudowano wtedy do romańskiego korpusu  gotyckie wieże frontowe i wzmocniono jej konstrukcję.

 Dzisiejsza bazylika katedralna jest jednak budowlą renesansowo-klasycystyczną. W roku 1530 katedra przeżyła bowiem kolejny pożar podczas którego zawaliła się jedna z naw bazyliki i strop. W 1531 roku podjęto decyzje o rozebraniu murów kościoła i wzniesieniu  na jego fundamentach  częściowo z  wtórnie użytych romańskich ciosów kamiennych nowej budowli. Architektami katedry renesansowej byli natomiast mistrzowie włoscy pracujący wcześniej dla króla Zygmunta Starego przy przebudowie krakowskiego Wawelu.  
                                 
                                                                   Najstarsze precjoza katedry

 Katedra płocka oprócz swych historycznych i architektonicznych walorów jest także narodową skarbnicą dziejów Polski. Do najwartościowszych precjozów należą tu bowiem średniowieczne księgi  oraz  przedmioty liturgiczne w postaci  kielichów i paten mszalnych.  Najsłynniejszymi z nich pozłacany romański kielich z pateną ufundowany dla katedry przez księcia Konrada Mazowieckiego i jego żonę Agafię i relikwiarz św. Zygmunta. Ponadto w swych zbiorach katedra posiada cenne średniowieczne inkunabuły między innymi tzw. Biblię płocką z XII wieku i Księgę perykop.  Wyjątkową atrakcja bazyliki są również Drzwi płockie, będące  doskonałą współczesna kopią pierwotnych  romańskich drzwi katedralnych ufundowanych przez biskupa Aleksandra z Mallone w XII wieku.                      


Tekst powstał w ramach  współpracy autora z OŁ KSD na zasadzie wolontariatu  
 Opracowanie, tekst G.B. Bednarek,  copyright 2017
Zdjęcie wykonane 1 stycznia 2017 roku: Grzegorz B. Bednarek  

Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie tekstów i zdjęć oraz tytułu serii bez pisemnej zgody autora i wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich łącznie z konsekwencjami prawnymi przewidzianymi w  Ustawie  o    prawie   autorskim i prawach pokrewnych / Dz. U. nr 24 z 23.02. 1994 r. poz.8/