Urokliwy, modrzewiowy kościółek p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła w Białej należy do Dekanatu Strykowskiego Archidiecezji Łódzkiej. Świątynia położona jest na niewielkim wzniesieniu na uboczu głównych tras komunikacyjnych. W przeszłości, jak wykazały to liczne znaleziska archeologiczne
na jej terenie i w jej okolicy, była to miejscowość leżąca na bardzo ważnym rzymskim szlaku handlowym, który na początku pierwszego tysiąclecia ery chrześcijańskiej odgrywał bardzo ważną rolę w kształtowaniu się ciągłości lokalnego osadnictwa.
Historia kultury materialnej regionu łęczyckiego, na której terenie znajduje się wioska Biała, sięga swoimi korzeniami czasów paleolitycznych. Najstarsze poświadczone archeologicznie ślady bytności człowieka odnalezione zostały w okolicach Góry św. Małgorzaty i datowane są na 30 tysięcy lat p.n.e. W czasach neolitycznych po cofnięciu się lodowca na dzisiejsze tereny Doliny Berlińsko-Warszawskiej przywędrowały plemiona rolniczo-myśliwskie, które osiedliły się na rozlewiskach Bzury i Neru. W epoce brązu istniały tu liczne kolonie osadnicze nazywane przez archeologów kulturą łużycką. Na przełomie er prowadził tędy ważny szlak handlowy łączący Bałtyk z Cesarstwem Rzymskim, a później również z Bizancjum. Z tamtych też czasów pozostały liczne książęce kurhany oraz bogate znaleziska osad z czasów rzymskich– w Ględzianówku, Witaszewicach, Orenicach Gozdowie i Szczawinie. W czasach plemiennych pomiędzy VI a VII wiekiem powstał pierwszy łęczycki gród i stał się on zapewne głównym grodem plemiennego państewka lokalnych Słowian, które w czasach wczesnopiastowskich włączone zostało w skład państwa polskiego.
Historyczna Ziemia Łęczycka ukształtowała się jednak dopiero w XII wieku w czasach rozbicia dzielnicowego Polski i połączona została z Ziemią Sieradzką. Początkowo ziemie tego piastowskiego księstwa weszły w skład Archidiecezji Gnieźnieńskiej, można jednak przypuszczać, że terytorialny zasięg tego słowiańskiego minipaństewka wyznaczały pierwotnie rzeki Bzura, Ner, Sokołówka , Mroga i Moszczenica, a otaczały je grody w Czerchowie, Zgierzu, Chropach, Piaskach, Kterach, Krzepocinku i Grodzisku. W czasach tworzenia struktury diecezjalnej w Polsce po roku 966 tereny te podlegały bezpośrednio najpierw misyjnemu biskupstwu w Poznaniu, a po roku 1000 arcybiskupom gnieźnieńskim.
W monarchii pierwszych Piastów w X i XI wieku zarówno tutejsze grody, jak i pierwszy klasztor misyjny w Tumie położony poza jego obrębem, stały się jednymi z najważniejszych miejsc młodego państwa polskiego oraz militarną i religijną stolicą oddzielnego regionu, które później ukształtowało się w oddzielne księstwo nazywane Ziemią Łęczycko-Sieradzką.
Historia i architektura kościoła
Modrzewiowy kościół pod wezwaniem św. Apostołów Piotra i Pawła w Białej wzniesiono w XVIII stuleciu w miejscu wcześniejszej drewnianej świątyni pochodzącej z XVI wieku. Jego prastare początki sięgają jednak najprawdopodobniej samych początków państwa polskiego i czasów chrystianizacji,czego dowodem może być archaiczna kamienna chrzcielnica znajdująca się dziś przed kościołem. Pierwsze pisane wzmianki o wiosce pochodzą z XV wieku i związane są z pierwszą poświadczoną w kronikach parafią erygowaną tu w czasach jagiellońskich przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jędrzeja Boryszewskiego.
Obecny kościół w Białej jest fundacją właściciela wioski Franciszka Wilkanowskiego herbu Lis. Fundator świątyni był jednym z polskich magnatów epoki stanisławowskiej. Jako urzędnik był on najpierw pisarzem i sędzią ziemskim, a później chorążym łęczyckim. W roku 1780 został posłem na sejm z województwa łęczyckiego. W Białej posiadał on swoje dobra ziemskie, w których pod koniec życia ufundował obecny kościół.
Świątynię wzniesiono z modrzewiowych belek w stylu barokowym w konstrukcji klepkowej na niewielkim pagórku. Kościół jest jednonawowy, od południa posiada kruchtę, od północy zamknięty jest kwadratowym prezbiterium, a od wschodu znajduje się zakrystia. Dwuspadowy dach pokryty jest gontem, a fronton świątyni z głównym wejściem do kościoła zdobi dwukondygnacyjny barokowy szczyt ozdobiony XVIII wiecznym imponującym krucyfiksem.
Wnętrze kościoła jest trójnawowe ze sklepieniem kolebkowym w nawie głównej podpartym czterema drewnianymi kolumnami . Kościół ozdobiony jest trzema wczesnobarokowymi ołtarzami i rokokową amboną. Jego wnętrze stanowi typowy przykład ludowego baroku polskiego. W ołtarzu głównym znajdują się rzeźby patronów świątyni.w ołtarzach bocznych umieszczona obraz Matki Bożej Niepokalanej z Dzieciątkiem oraz św. Piotra w okowach, którego jak głosi legenda z rzymskiej niewoli uwolnił anioł. Przed wejściem do kościoła umieszczono pamiątkowe krzyże przypominające okolicznych Polaków poległych i zamordowanych przez hitlerowców podczas II wojny światowej. Z tyłu kościoła znajduje się natomiast inny pomnik lokalnej pamięci narodowej, czyli kamienny postument z krzyżem i z tablicą upamiętniającą trzech polskich powstańców z roku 1863, którzy tutaj zginęli i byli kiedyś pochowani na tutejszym przykościelnym cmentarzu. Tablicę tę ufundowali mieszkańcy Białej w roku 1928, czyli w 10 rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości po stu dwudziestu trzech latach zaborów.
Kościół pierwszy raz był remontowany w roku 1938, ale prace konserwatorskie zostały przerwane ze względu na hitlerowską okupację Polski. Do prac ratowniczych powrócono w roku 1946, a obecny kościół i jego drewniana dzwonnica wpisane zostały do rejestru zabytków.
Patroni kościoła
Apostołowie św. Piotr i św. Paweł należą do tych świętych kościoła katolickiego, którzy powszechnie uważani są za pierwszych kontynuatorów dzieła Ewangelii rozpoczętej przez Jezusa Chrystusa. Obydwaj Apostołowie byli bowiem jednymi z pierwszych jego uczniów jeszcze w Palestynie, obydwaj tworzyli pierwszą gminę chrześcijańską w cesarskim Rzymie i tutaj też ponieśli swoją męczeńską śmierć w czasach prześladowań chrześcijan za panowania cesarza Nerona.
Św. Piotr zanim przystąpił do uczniów Jezusa nazywał się Symeon, pochodził z Galilei znad Jeziora Genezaret i trudnił się rybołówstwem. Do Jezusa przyprowadził go jego brat Andrzej, również pomniejszy męczennik i Apostoł. Jezus uważał Piotra jako swego najważniejszego ucznia i to jemu przekazał główny obowiązek kontynuowania swoich nauk. O jego życiu mówią zarówno Ewangelie, jak i Dzieje Apostolskie. Po śmierci Chrystusa na krzyżu Piotr wraz z innymi Apostołami nauczał w Jerozolimie, Samarii, Jaffie i Cezarei. W roku 44 za swą działalność został aresztowany przez Rzymian skąd według legendy miał go uwolnić anioł. Po roku 50 Apostoł Piotr przebywał i nauczał w Koryncie i Antiochii. Końcówka jego życia przypada na jego pobyt w Rzymie w czasie prześladowań chrześcijan za czasów panowania cesarza Nerona. Piotr zginął jak podają kroniki ukrzyżowany w roku 67 na Wzgórzu Watykańskim głową w dół. Św. Piotr stał się pierwszym chrześcijańskim biskupem Rzymu dając tym samym początek instytucji papiestwa, a w miejscu jego męczeństwa wzniesiono bazylikę, która stała się zalążkiem państwa watykańskiego i głównym centrum wiary katolickiej przez następne 2000 lat.
Św. Paweł z Tarsu, czyli Szaweł był potomkiem żydowskiej ortodoksyjnej rodziny faryzeuszy i jako młody człowiek zwalczał chrześcijan. Był między innymi świadkiem ukrzyżowania św. Szczepana pomagając oprawcom w jego kaźni. Jego nawrócenie na nauki Jezusa Chrystusa nastąpiło w wyniku wizji jakiej doznał podczas swej podróży do Damaszku, którą jako żydowski kapłan podjął w celu prześladowania tam chrześcijan. Objawił mu się wtedy Chrystus oślepiając go na parę dni i wskazując mu istotę Ewangelii. Po tym wydarzeniu Szaweł doznał objawienia przeszedł na wiarę Chrystusa, zmienił imię na Paweł i został ochrzczony przez Annasza, lokalnego kapłana chrześcijańskiego. Od tego też momentu rozpoczyna się wielka misyjna podróż Pawła po ówczesnym Imperium Rzymskim, głównie po terenach dzisiejszej Grecji, Turcji, i Palestyny podczas której Paweł głosił Ewangelię i chrzcił jego poddanych zarówno starotestamentowych Żydów , jak i pogan. W ten sposób podczas swoich czterech wielkich podróży misyjnych dotarł do Antiochii, Tessali, Achai, Koryntu, na Cypr, Macedonii i Jerozolimy. W sumie były to męczące i niebezpieczne wyprawy misyjne powiązane z ciągłym ryzykiem aresztowania za głoszenie Ewangelii , które należy mierzyć w parunastu tysiącach kilometrów. Z tego też względu Paweł nazwany został przez kronikarzy pierwszym Apostołem Europy. Za głoszenie wiary chrystusowej w roku 60 aresztowany został w Jerozolimie i osadzony w więzieniu Cezarei Palestyńskiej, gdzie nie zaprzestał misji ewangelizacyjnej. Podczas deportacji do Rzymu statek na którym płynął jako więzień rozbił się jednak u wybrzeży wyspy Malty, gdzie Paweł przebywał około trzech miesięcy i kontynuował swe dzieło misyjne. W końcu przetransportowano go jako więźnia do Rzymu, ale tutaj z braku dowodów na jego odstępstwo od praw rzymskich, ponieważ oskarżający Żydzi z Jerozolimy nie pojawili się na jego procesie, został uwolniony po czym udał się najprawdopodobniej gdzieś na tereny dzisiejszej Hiszpanii, a stamtąd z powrotem do Achai w Grecji.
Przebywając w niewoli w Rzymie prowadził bardzo ważną apostolską korespondencję z biskupami gmin chrześcijańskich prawie w całym Imperium Rzymskim. Znanych jest jego 13 listów do poszczególnych miast, które weszły do kanonu Ewangelii i zapisane są w Dziejach Apostolskich. Nie wiadomo gdzie po raz kolejny aresztowano św. Pawła, ale znalazł się on ponownie w Rzymie gdzie w roku 67 został stracony przez ścięcie mieczem, co przysługiwało jako kara tylko obywatelom rzymskim, za murami miasta przy bramie Ostyjskiej. Jego ciało przyjęła do swoich posiadłości inna chrześcijanka, św. Lucyna posiadająca swą willę przy Via Ostia. W roku 284 za czasów prześladowań chrześcijan przez cesarza Waleriana doczesne szczątki Pawła przeniesiono do rzymskich katakumb św. Sebastiana przy Via Apia gdzie spoczęły razem z relikwiami św. Piotra. Po edykcie mediolańskim i uznaniu przez cesarza Konstantyna w roku 313 chrześcijaństwa jako państwowej religii Imperium Romanum relikwie pierwszych Apostołów przeniesiono do Rzymu w miejsce martyrium świętych- św. Piotra na Wzgórze Watykańskie a św. Pawła na początek Via Ostia, gdzie wzniesione zostały imponujące bazyliki, tak zwane martyriony. Kościół katolicki wspomina pierwszych Apostołów św. Piotra i św. Pawła w dniu 29 czerwca.
Do Polski kult św. Piotra i Pawła dotarł już z pierwszymi misjonarzami w X wieku w czasach panowania Mieszka I. Pierwsza katedralna bazylika chrzcielna dla państwa Polan pod wezwaniem św. Apostołów Piotra i Pawła powstała w Poznaniu, a relikwie męczeństwa św. Piotra, w postaci jego miecza, przywiózł tu prawdopodobnie z samego Rzymu biskup Jordan, pierwszy udokumentowany przez kronikarzy swej epoki biskup misyjny na ziemiach polskich. Kościoły pod tym wezwaniem były w monarchii wczesnopiastowskiej stosunkowo nieliczne, a wynikało to z faktu, iż nadawano je najczęściej w lokalnych miejscach chrztu ludności pogańskiej i traktowano je jako lokalne chrzcielnice nawiązując w ten sposób do rzymskiej tradycji i ważności bazyliki św. Piotra i Pawła w Rzymie. Miejsca te stawały się bowiem kolebkami chrześcijaństwa dla danej okolicy. Do najstarszych należą archikatedra poznańska, bazylika klasztoru benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem, kościoły na grodziskach w Lądzie i w Kaliszu oraz mało znane świątynie w Pilicy, Kijach, Grodzisku nad Nerem, pomorskich Główczycach i w Borzykowej niedaleko Koniecpola , których początki sięgają X i XI wieku. Być może pierwszy kościół w Białej posiada równie prastarą metrykę, jak wyżej wymienione świątynie.
Jak można przypuszczać w czasach chrystianizacji Polski Biała położona była na strategicznym szlaku drogowym łączącym gród w Łęczycy z bardzo ważnym grodziskiem w Skoszewach Starych. Najbliższym grodem jest tu jednak zapomniane grodzisko z Czerchowa pod Ozorkowem. Tutejszy gród powstał w końcu VIII wieku i stanowił zapewne jedno z grodzisk opolnych dla grodu w Starych Skoszewach lub Łęczycy. Było to duże dwuczłonowe, otoczone fosą i drewnianą palisadą, nizinne grodzisko pierścieniowate. Wzniesiono je w typowej dla budownictwa słowiańskiego konstrukcji rusztowej z narzutowych kamieni, ziemi i wielkich bali drewnianych.
Dziś miejsce to jest już trudne do zlokalizowania ponieważ znajduje się ono między uprawnymi polami z dala od uczęszczanych dróg. Pod koniec pierwszego tysiąclecia naszej ery stanowiło jednak ważny punkt obronny dla tutejszej ludności i było obok Łęczycy i Starych Skoszew jednym z najważniejszych grodów plemiennego państewka słowiańskich plemion żyjących nad Bzurą, Mrogą i Nerem. Upadek warowni badacze datują na koniec XI wieku. Etymologiczną ciekawostką jest też to, że wiele miejscowości wokół Czerchowa i Białej nosi prastare słowiańskie nazwy podobne do nazw miejscowości wokół Poznania i Gniezna, czyli kolebki dynastii piastowskiej. Są to między innymi podłódzkie Gieczno i podpoznański Giecz i dalej w kolejności - Nakielnica i Nekielka, Swędów i Swarzędz, Jaroszki i Jarocin, Boginia i Bogucin, Babin i Babiczki, Wódka i Wódki, Kwilno i Kwilicz, Widzew i Powidz, Leźnica i Lednica, Lubochnia-Lubochnia , Łęczyca- Łęczyca/ oraz wiele, wiele innych. Może to świadczyć o tym, że zanim słowiańskie plemiona lechickie z okolic Gniezna i Kruszwicy, które zasiedliły Kujawy i Wielkopolskę, pierwsze przejściowe grodziska i osady posiadały właśnie między Łęczycą, Zgierzem, Radogoszczą i Skoszewami.
Tekst powstał w ramach współpracy autora z OŁ KSD na zasadzie wolontariatu
Opracowanie, tekst, zdjęcie: G.B. Bednarek, copyright 2017
Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie tekstów i zdjęć oraz tytułu serii bez pisemnej zgody autora i wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich łącznie z konsekwencjami prawnymi przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych / Dz. U. nr 24 z 23.02. 1994 r. poz.8/