Publikacje członków OŁ KSD

Grzegorz B. Bednarek - Kościół parafialny p.w. św. Urszuli i 11000 Dziewic w Strońsku

Jednym z najpiękniejszych, późnoromańskich kościołów w Polsce jest mało znana XIII-wieczna świątynia pod wezwaniem św. Urszuli i Jedenastu Tysięcy Dziewic w Strońsku. Jest to jednocześnie najstarszy, średniowieczny kościół pod wezwaniem tej świętej w skali całego kraju

, najstarsza murowana budowla dawnej Ziemi Sieradzkiej oraz jedyny ocalały kościół romański znajdujący się na terenie dzisiejszej Archidiecezji Łódzkiej.

Najistotniejszy jest tutaj jednak fakt, iż już w połowie XIII wieku na piastowskiej Ziemi Sieradzkiej, w maleńkim Strońsku nad Wartą, istniało lokalne sanktuarium św. Urszuli, będące najdalej na wschód Europy  wysuniętym miejscem jej ogólnoeuropejskiego kultu. Świadczy to o tym, że Polska Piastów i obszar dzisiejszej Ziemi Łódzkiej były włączone w drogowy system ówczesnych tras pielgrzymkowych. Ten zapomniany szlak, istniał tu bowiem już od  połowy XIII wieku. Jest to bez wątpienia jeden z najważniejszych zabytków zarówno  polskiego, jak i  europejskiego dziedzictwa kulturowego w tym regionie.

Świątynia położona jest niedaleko Sieradza na malowniczym wzgórzu w Parku Krajobrazowym Warty i Widawki, w prastarym miejscu osadniczym strzegącym tutaj dawnej przeprawy przez Wartę. Po drugiej stronie rzeki znajduje się bowiem zapomniane grodzisko słowiańskie z czasów plemiennych, które w średniowieczu strzegło tej przeprawy od strony dawnej Ziemi Wieluńskiej.

Kościół został wybudowany z cegły w połowie XIII wieku przez warsztat budowlany z saskiego Altmarku w Niemczech. Świadczy o tym podobieństwo architektoniczne kilkunastu kościołów z tamtego regionu.   Świątynia w Strońsku ulegała jednak na przestrzeni wieków licznym przebudowom   i   z   czasów romańskich przetrwały tu z pierwotnej bryły kościoła jedynie nawa główna z półokrągłą absydą. Najciekawszym zabytkiem tej świątyni jest przepiękny, romański portal przedstawiający dwugłowego smoka pożerającego ptaka lub szarańczę. Znawcy ikonografii romańskiej wiążą jego powstanie z północnowłoskim warsztatem kamieniarskim, który dotarł tutaj przez Niemcy w XIII wieku. Podobne motywy rzeźbiarskie można też znaleźć na portalach romańskich kościołów w środkowych Niemczech, w północnych Włoszech, Hiszpanii i w Skandynawii.

Najbardziej interesujące jest jednak wezwanie patronki kościoła świadczy ono bowiem o tym, iż był to najprawdopodobniej jeden pierwszych w Polsce ośrodków   kultu tej świętej, który  dotarł  tutaj bezpośrednio z nadreńskiej Kolonii. Kult ten na tereny nadwarciańskie przynieśli ze sobą już pierwszej połowie XIII wieku cystersi osadzeni  przez   fundatorów  w pobliskim Koninowi opactwie w Lądzie. Do dziś istnieje tam bowiem w ołtarzu południowym bazyliki klasztornej duża ilość relikwii wiązanych ze św. Urszulą i jej orszakiem.   W późnym średniowieczu jej relikwie  wraz z relikwiami św. Wojciecha przechowywano także w zamku biskupów gnieźnieńskich w Uniejowie. We wnętrzu strońskiego kościoła wartymi obejrzenia są także: gotycka Pieta, renesansowy obraz Madonny, barokowy ołtarz główny i ambona oraz XIX- wieczne ołtarze boczne. W Polsce istnieje jeszcze osiem innych kościołów pod wezwaniem św. Urszuli, ale są one o wiele późniejsze.
           
Romańska substancja zabytku- bryła i portal

Kościół w Strońsku jest typową jednonawową, wiejską  świątynią parafialną wzniesioną z cegły w tzw. układzie wendyjskim. Charakteryzował się on tym, że wiązano zaprawą ceglany mur w ten sposób, iż dwie  cegły była układane wzdłuż a jedna poprzecznie w stosunku do zewnętrznego lica muru, co podwyższało tektoniczną stabilność budowli. Kościół jest orientowany, czyli zbudowany został na symbolicznej sakralnej osi Wschód- Zachód, co miało symbolizować Zmartwychwstanie i Odrodzenie. Z pierwotnej bryły kościoła zachowało się jedynie dawne prezbiterium i półkolista absyda z oknem oraz charakterystycznym ozdobnym fryzem podokapowym złożonym z przenikających się półokręgów, które tworzą arkadę.

Jak wykazały to ostatnie badania archeologiczne kościół posiadał też w przeszłości w swej zachodniej  części prostokątną wieżę z emporą, co było charakterystyczne dla wielu kościołów parafialnych wokół Jerichow.  Niestety późniejsze przebudowy z XVI i XVII wieku zniekształciły znacznie pierwotny układ przestrzenny kościoła. Na początku XX wieku dobudowano współczesną wieżę, kaplicę północną i kruchtę. Jak można się domyślać pod fundamentami obecnej świątyni znajdują się resztki pierwszego, drewnianego jeszcze kościoła, który poprzedzał budowlę ceglaną. Ziemia Sieradzka została bowiem ochrzczona już na przełomie X i XI wieku  W przeszłości Strońsko należało bezpośrednio do Archidiecezji Gnieźnieńskiej  ale pierwsze pisane wzmianki o nim pochodzą dopiero z roku 1442. W roku 1726 została przeprowadzona przez kasztelana grodowego w Spicymierzu nad Wartą renowacja kościoła, co świadczy o przynależności tej miejscowości do jego dóbr.      

Najlepiej zachowanym zabytkiem romańskim tutejszej świątyni jest rzeźbione nadproże strońskiego portalu wejściowego, nazywane tympanonem. Jest to jednocześnie jeden z najpiękniejszych i najwartościowszych zabytków rzeźby romańskiej w skali całej, dzisiejszej Polski.

Przedstawia on dziwnego, dwugłowego smoka  pożerającego małego ptaka lub też skrzydlatą szarańczę. Rzeźba ta znajduje się obecnie w kruchcie kościoła, a jej symbolika od lat budzi emocję badaczy i niektórzy z nich doszukują się tutaj wpływów z wierzeń skandynawskich porównując ten portal z podobnymi zabytkami z terenu Szwecji. Motyw wielogłowego smoka w ikonografii romańskiej był używany już od czasów ottońskich, ale okrzepnięcie tego motywu w rzeźbie romańskiej datuje się na XI i XII wiek i wiązane jest z rozpowszechnieniem się w średniowiecznej Europie tzw. bestiariuszy, czyli edukacyjnych ksiąg przedstawiających biblijne potwory oraz  demonologiczne wyobrażenia średniowiecznych skrybów o ponadludzkich postaciach i potworach zaludniających nieznane krainy, morza i czeluście piekieł. Na podstawie tych ujednoliconych w średniowiecznej ikonografii nieziemskich stworów skrystalizował się ich konkretny wizerunek, który odtwarzany z ksiąg-wzorników opanował prawie całą katolicką Europę. Przedstawienie dwugłowego smoka ze Strońska nazywane jest chimerą i ma swe analogie głównie w rzeźbie romańskiej  niemieckiej Saksonii, włoskiej Lombardii i francuskiej Burgundii, które w XII wieku stały się centrami mistrzowskiej, późnoromańskiej  rzeźby kamiennej.  Motyw smoka rzeźbiony w podobnej manierze i przedstawieniu był jednak w epoce romanizmu motywem ogólnoeuropejskim, a jego zwielokrotnione mutacje powtarzają się w tysiącach rzeźb ocalałych  w całej zachodniej  Europie. Bardzo podobny portal przedstawiający z kolei dwa smoki znajduje się niedaleko Magdeburga w XII wiecznym klasztorze augustiańskim w Hamersleben. Na tych terenach działali wówczas włoscy mistrzowie kamieniarscy sprowadzeni tu z Lombardii do ozdobienia cesarskich i biskupich katedr i to głównie z cesarskiego Magdeburga, Kwedlinburga i Koenigslutter rozchodziły się wzorce i motywy zarówno do piastowskiej Polski i Skandynawii, a nie odwrotnie. O lombardzkim pochodzeniu tutejszego portalu może też świadczyć fakt, iż mały kościółek w Strońsku był jedną z pierwszych ceglanych świątyń na terenie ówczesnej Polski, gdzie nastąpiło pomieszanie  użycia cegły z piaskowcowymi rzeźbami, które miało swój wzór i było charakterystyczne głównie w opactwie norbertańskim w Jerichow. Tam również kamiennymi rzeźbami portale wejściowe i kapitele kolumn w tej samej konwencji połączenia cegły z rzeźba piaskowcową ozdabiali włoscy wykwalifikowani kamieniarze.  

Istnieje również taka możliwość, że tutejszy portal został wykonany poza granicami ówczesnej Polski i został tutaj po prostu  przywieziony przez jakiś konwent norbertańskich mnichów osiedlających się właśnie na polskiej ziemi.

Obecnie ponorbertańskie opactwo w Jerichow należy do lokalnej trasy kulturowej „Starsse der Romanik” obejmującej całą Saksonię Anhalt we wschodnich Niemczech  i jest jednym z najważniejszych jej zabytków. Znajduje się też w nim bardzo ciekawe lokalne muzeum, dokumentujące rozwój samego klasztoru i rozprzestrzenianie się w średniowieczu tutejszej technologii budowlanej na północną i środkową Europę.         
                     
Fundator świątyni

Fundacja kościoła w Strońsku związana jest z panowaniem piastowskiego księcia Leszka Czarnego, który sprawował rządy pomiędzy rokiem 1261 a 1288 i był podczas dzielnicowego rozbicia Polski księciem Ziemi Sieradzkiej, Sandomierskiej i Małopolski wraz ze stołecznym Krakowem. Za jego czasów powstały w książęcym wówczas Sieradzu zarówno ceglana fara miejska oraz zespół rezydencjonalny na dawnym sieradzkim grodzisku  z unikatową na skalę całej Polski ceglaną rotundą. Leszek Czarny zasłynął w dziejach piastowskiej Polski jako dobry gospodarz oraz fundator i dobroczyńca  licznych kościołów m.in. sieradzkiej fary, lubelskiego kościoła p.w. św. Michała Archanioła czy cysterskiego opactwa w Sulejowie. Najprawdopodobniej kościół w Strońsku był właśnie jego książęcą fundacją.

Po śmierci Leszek Czarny pochowany został w kościele klasztornym o. dominikanów w Krakowie. W związku z ustabilizowaniem przez niego praw lokacyjnych, osadnictwa, nowych technik budowlanych oraz powstania nowych szlaków handlowych i pielgrzymkowych kościół w Strońsku został wybudowany na ważnym szlaku drogowym łączącym Sieradz z Piotrkowem Trybunalskim, który wiódł stąd wzdłuż rzeki Warty aż do Krakowa. Ciekawe jest to, że większość podobnych kościołów  znajduje się głównie na Śląsku i w Małopolsce w pobliżu szlaków komunikacyjnych pokrywających się z trasami pielgrzymów do lokalnych sanktuariów św. Jakuba Apostoła  lub leżących niedaleko opactw norbertańskich i cysterskich.

Najprawdopodobniej podczas wielkiej akcji kolonizacyjnej  na prawie magdeburskim rozpoczętej na początku XIII wieku przez Henryka Brodatego na Śląsku i kontynuowanej przez Leszka Czarnego, napłynęli wówczas do Polski sascy koloniści z okolic Magdeburga, którzy wznosili tamtejsze, pierwsze ceglane kościoły wokół Jerichow. Stamtąd też przynieśli ich wzorce i nową ceglaną technikę budowlaną, którą zastosowali w swoich nowych miejscach osiedlenia.

Taki sam proces cywilizacyjny miał miejsce na Ziemi Sieradzkiej, i tutaj warto wspomnieć, że już w XII wieku norbertanie osiedlili się w Witowie pod Piotrkowem, terytorialnie należącym do Ziemi Sieradzkiej. Wtedy też zaczęto wznosić kościół parafialny w Buczku pod Łaskiem oraz rozbudowywać witowski klasztor norbertanów i piotrkowską ceglaną farę pod pierwotnym wezwaniem św. Piotra przemianowaną  później na wezwanie św. Jakuba Apostoła. Biorąc pod uwagę fakt, że w położonym kilkadziesiąt kilometrów na wschód od Strońska  Witowie powstało już w XII wieku opactwo norbertańskie można stwierdzić, że  strzecha budowlana związana z saskim opactwem norbertańskim w Jerichow nad Łabą, na zamówienie księcia Leszka Czarnego w połowie XIII wieku wznosiła w książęcym Sieradzu zarówno ceglany pałac i rotundę oraz kościoł miejski zwany farą, jak teź kładła fundamenty pod przyszły klasztor dominikanek, który jest jednym z pierwszym w tym regionie opactw tego konwentu zakonnego.      
                          
Opracowanie,tekst,zdjęcie:  Grzegorz B. Bednarek, copyright

Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie tekstów i zdjęć oraz