„Na ten powstańczy rok, co nam dał go Bóg, wyjrzyj pani gospodyni, nowe latko w twojej sieni” – takie życzenie śpiewano na Lubelszczyźnie w zapusty 1863 r. i na kolędę w 1864 r.

Styczniowe z nazwy powstanie trwało ponad półtora roku. Na początku, w atmosferze gasnących kolęd i hymnów Jordanu, gdyż do walki z „Mochami” (Rosjanami) włączyli się chłopi uniccy, rozlegały się trąbki pobudki, odkurzone pieśni powstańców listopadowych i barskich konfederatów, szczęk przekuwanych na sztorc kos; połyskiwał o brzasku ogień kuźni, w których formowano kule, podkowy, a nawet widły i sierpy. Po dworach i plebaniach „szarpano” opatrunki dla rannych, organizowano lazarety. Żydowskie karczmy na krótko zamieniły się w punkty kontaktowe. Lubelskie klasztory kapucynów i dominikanów stały się miejscem ucieczki dla ściganych, punktami kontaktowymi dla emisariuszy i przywódców, „biurami” informacji powstańczych, a przede wszystkim miejscem posługi sakramentalnej i modlitwy za poległych. Zakonnicy i księża pomagali w pisaniu odezw powstańczych. Dlatego też lata poprzedzające zryw powstańczy przyniosły aresztowania i zsyłki duchownych: bazylianina ks. Pawła Pelagiusza Rzewuskiego z Białej i ks. Jana Chyliczkowskiego z Goraja do Wołogdy, ks. Stanisława Słotwińskiego do Permu, ks. Zygmunta Grzybowskiego i proboszcza ks. Józefa Mleczki do Tunki za Bajkałem.

Przeciwko Moskalom

W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. Komitet Centralny Narodowy ogłosił rozpoczęcie zrywu przeciwko Moskalom. Chociaż naczelnik cywilny województwa lubelskiego Kazimierz Gregorowicz upierał się przy zmianie terminu na wiosenny, to optymistycznie nastawiony Leon Frankowski przekonywał, że „wróg zostanie zarzucony czapkami, gdy całe lubelskie, jak jeden mąż stanie”. Lubelscy „spiskowi” w liczbie ok. 200 zbrojnych, zaatakowali odwach w Lublinie, aby zdobyć broń dla kompanów oraz uderzyli na Lubartów. Ten drugi bój przegrali, płacąc aresztowaniami i pierwszą sądową egzekucją 3 lutego przed koszarami świętokrzyskimi: Józefata Barszczewskiego, Tadeusza Błońskiego, Jana Kochańskiego z Lublina i Józefa Maskuły z Kamionki. Kolejne wydarzenia powstańcze miały miejsce pod Kurowem, Włostowicami, Kazimierzem i w Puławach. Po bitwie pod Słupczą wyrok śmierci wykonano na jednym z przywódców, Leonie Frankowskim (16 czerwca).

Wysoka cena

Zimą 1863 r. Rosjanie aresztowali na Podlasiu właścicieli ziemskich lub dzierżawców: Józefa Targońskiego ze Szczygłów, Ostrowskiego z Gołąbek, Gniazdowskiego z majątku Świdry, Rawskiego z Sarnowa, a także ks. Mikołaja Wydźgę, wikariusza z Łukowa i 50 osób z podlaskiego Rossosza. 10 lat temu upamiętniono w Wilkowie nad Wisłą proboszcza ks. Józefa Błażkowskiego z lubelskiego Powiśla, zesłanego karnie z ponad setką innych duchownych do zabajkalskiej Tunki, gdzie zmarł w 1867 r. Spośród lubelskich kapucynów represjonowanych w latach 60. XIX wieku za działalność religijno-patriotyczną wspomnijmy o. Aniceta Sierakowskiego, o. Świętosława Gwizdalewicza, aresztowanego w Lublinie i zmarłego na zesłaniu w 1876 r., o. Kolumbana Kossakowskiego, członka Komitetu Centralnego Narodowego, br. Wacława Nowakowskiego i posługującego w Biskupicach o. Albina Konwerskiego.

Legenda powstania

Ponad 1200 bitew i potyczek rozegrało się m.in. pod Częstoborowicami, Węgrowem, Małogoszczą, Miechowem, Żyrzynem, Fajsławicami, Batorzem, Kaniwolą-Dratowem, Krasnobrodem, Janówką, Sawinem, Chruśliną, Uścimowem, Sosnowicą. Pod Wolą Korybutową na tzw. Mogiłkach spoczęły szczątki powstańców trzystuosobowego tzw. obozu dratowskiego, którym dowodzili Andrzej Gryziński, Ludwik Enskayt (kuzyn ks. Stanisława Brzóski) i Jan Patronowicz, zesłany na 7 lat na Sybir syn unickiego proboszcza z Dratowa. W tych samych stronach Zezulin – Nadrybie – Sawin – Bukowa Wielka częściowego uwłaszczenia swoich chłopów, zorganizowania i uzbrojenia powstańców dokonał Kazimierz Bogdanowicz, 26-letni dziedzic z Nadrybia. Zginął rozstrzelany 3 marca (lub 16 czerwca wg nowszych danych). 13-zwrotkową pieśń o nim przy kołyskach śpiewały matki i babcie w okolicach Bogdanki (dawniej Kolonia Bogdanowicza) do końca XX wieku: Już ojczyzna, dzieci, traci, / prawdziwego bohatera; / już niejeden z naszych braci / widział, jak Polak umiera. / Bogdanowicz się nazywał, / liczył lat dwadzieścia parę, / w młodych latach okazywał / jak ojczyznę czcić i wiarę.

Inne spojrzenie

Warto pochylić się nad obszerniejszym fragmentem opracowania, które wyszło spod ręki rosyjskiego badacza (publicysty Memoriału), który patrzył z innej perspektywy na powstanie; podkreśla on wagę lokalnych wydarzeń: „W kwietniu 1841 r. władze rosyjskie przy pomocy policji austriackiej wykryły grupę Jana Bogdanowicza (Ileń, Żyżałowski i inni). Grupa ta nie miała widocznie wyraźnego zabarwienia społeczno-politycznego. Materiały skonfiskowane u Bogdanowicza wskazują przede wszystkim na jego patriotyzm, chęć poświęcenia się walce o niepodległość Polski. Bogdanowicz nazywa Rosję powszechnym więzieniem, w którym zabrano wszystko: wolność, narodowość. Jednocześnie w jego dokumentach spotyka się następujące uwagi: Przysięgam, że nie mam żadnego wroga na ziemi, że kocham tak samo swój naród jak Rosjan, jak wszystkich ludzi, ale dopóki choć jeden ciemiężca będzie deptał tę ziemię, dopóty krew swoją, życie swe poświęcać będę, by go zniszczyć”.

Polska tożsamość

W latach 1863-64 na ziemiach polskich, białoruskich, litewskich i ukraińskich miały miejsce wydarzenia, które w poważny sposób zaważyły na późniejszych losach Polski, ale jeszcze bardziej na świadomości narodowej i tożsamości ludów i nacji, które odwiecznie zamieszkiwały przedrozbiorowe ziemie Rzeczypospolitej. Powstanie styczniowe rozszerzyło polską świadomość narodową; czyn i legenda powstańcza zaczęły budować polską tożsamość, wiążąc patriotyzm z pobożnością katolicką. Były one podwalinami nowoczesnego, wieloetnicznego narodu, który wykreował dojrzałe, niezawisłe z ducha narodowości, świadome wolności, którą krzyżami ofiar się mierzy.

 Grzegorz Jacek Pelica

za:lublin.niedziela.pl