Witamy serdecznie na stronie internetowej Oddziału Łódzkiego
Katolickiego Stowarzyszenia Dziennikarzy.

Mamy nadzieję, że ułatwimy Państwu docieranie do rzetelnej informacji. Tutaj chcemy prezentować wielkość oraz problemy naszego Kościoła, zagadnienia społeczne, cywilizacyjne, publikacje członków Stowarzyszenia, stanowiska w ważnych kwestiach. Nie będziemy konkurować w informacjach bieżących z innymi portalami (niektóre z nich wskazujemy w odnośnikach), natomiast gorąco zapraszamy do lektury wszystkich tekstów - ich aktualność znacznie przekracza czas prezentacji na stronie głównej. Zachęcamy do korzystania z odnośników: "Publikacje" i "Polecane". Mamy nadzieję na stały rozwój strony dzięki aktywnej współpracy użytkowników. Z góry dziękujemy za materiały, uwagi, propozycje.
Prosimy kierować je na adres: lodz@katolickie.media.pl

Publikacje członków OŁ KSD

Grzegorz B. Bednarek - Kościół parafialny p.w. św. Urszuli i 11000 Dziewic w Strońsku

Jednym z najpiękniejszych, późnoromańskich kościołów w Polsce jest mało znana XIII-wieczna świątynia pod wezwaniem św. Urszuli i Jedenastu Tysięcy Dziewic w Strońsku. Jest to jednocześnie najstarszy, średniowieczny kościół pod wezwaniem tej świętej w skali całego kraju

, najstarsza murowana budowla dawnej Ziemi Sieradzkiej oraz jedyny ocalały kościół romański znajdujący się na terenie dzisiejszej Archidiecezji Łódzkiej.

Najistotniejszy jest tutaj jednak fakt, iż już w połowie XIII wieku na piastowskiej Ziemi Sieradzkiej, w maleńkim Strońsku nad Wartą, istniało lokalne sanktuarium św. Urszuli, będące najdalej na wschód Europy  wysuniętym miejscem jej ogólnoeuropejskiego kultu. Świadczy to o tym, że Polska Piastów i obszar dzisiejszej Ziemi Łódzkiej były włączone w drogowy system ówczesnych tras pielgrzymkowych. Ten zapomniany szlak, istniał tu bowiem już od  połowy XIII wieku. Jest to bez wątpienia jeden z najważniejszych zabytków zarówno  polskiego, jak i  europejskiego dziedzictwa kulturowego w tym regionie.

Świątynia położona jest niedaleko Sieradza na malowniczym wzgórzu w Parku Krajobrazowym Warty i Widawki, w prastarym miejscu osadniczym strzegącym tutaj dawnej przeprawy przez Wartę. Po drugiej stronie rzeki znajduje się bowiem zapomniane grodzisko słowiańskie z czasów plemiennych, które w średniowieczu strzegło tej przeprawy od strony dawnej Ziemi Wieluńskiej.

Kościół został wybudowany z cegły w połowie XIII wieku przez warsztat budowlany z saskiego Altmarku w Niemczech. Świadczy o tym podobieństwo architektoniczne kilkunastu kościołów z tamtego regionu.   Świątynia w Strońsku ulegała jednak na przestrzeni wieków licznym przebudowom   i   z   czasów romańskich przetrwały tu z pierwotnej bryły kościoła jedynie nawa główna z półokrągłą absydą. Najciekawszym zabytkiem tej świątyni jest przepiękny, romański portal przedstawiający dwugłowego smoka pożerającego ptaka lub szarańczę. Znawcy ikonografii romańskiej wiążą jego powstanie z północnowłoskim warsztatem kamieniarskim, który dotarł tutaj przez Niemcy w XIII wieku. Podobne motywy rzeźbiarskie można też znaleźć na portalach romańskich kościołów w środkowych Niemczech, w północnych Włoszech, Hiszpanii i w Skandynawii.

Najbardziej interesujące jest jednak wezwanie patronki kościoła świadczy ono bowiem o tym, iż był to najprawdopodobniej jeden pierwszych w Polsce ośrodków   kultu tej świętej, który  dotarł  tutaj bezpośrednio z nadreńskiej Kolonii. Kult ten na tereny nadwarciańskie przynieśli ze sobą już pierwszej połowie XIII wieku cystersi osadzeni  przez   fundatorów  w pobliskim Koninowi opactwie w Lądzie. Do dziś istnieje tam bowiem w ołtarzu południowym bazyliki klasztornej duża ilość relikwii wiązanych ze św. Urszulą i jej orszakiem.   W późnym średniowieczu jej relikwie  wraz z relikwiami św. Wojciecha przechowywano także w zamku biskupów gnieźnieńskich w Uniejowie. We wnętrzu strońskiego kościoła wartymi obejrzenia są także: gotycka Pieta, renesansowy obraz Madonny, barokowy ołtarz główny i ambona oraz XIX- wieczne ołtarze boczne. W Polsce istnieje jeszcze osiem innych kościołów pod wezwaniem św. Urszuli, ale są one o wiele późniejsze.
           
Romańska substancja zabytku- bryła i portal

Kościół w Strońsku jest typową jednonawową, wiejską  świątynią parafialną wzniesioną z cegły w tzw. układzie wendyjskim. Charakteryzował się on tym, że wiązano zaprawą ceglany mur w ten sposób, iż dwie  cegły była układane wzdłuż a jedna poprzecznie w stosunku do zewnętrznego lica muru, co podwyższało tektoniczną stabilność budowli. Kościół jest orientowany, czyli zbudowany został na symbolicznej sakralnej osi Wschód- Zachód, co miało symbolizować Zmartwychwstanie i Odrodzenie. Z pierwotnej bryły kościoła zachowało się jedynie dawne prezbiterium i półkolista absyda z oknem oraz charakterystycznym ozdobnym fryzem podokapowym złożonym z przenikających się półokręgów, które tworzą arkadę.

Jak wykazały to ostatnie badania archeologiczne kościół posiadał też w przeszłości w swej zachodniej  części prostokątną wieżę z emporą, co było charakterystyczne dla wielu kościołów parafialnych wokół Jerichow.  Niestety późniejsze przebudowy z XVI i XVII wieku zniekształciły znacznie pierwotny układ przestrzenny kościoła. Na początku XX wieku dobudowano współczesną wieżę, kaplicę północną i kruchtę. Jak można się domyślać pod fundamentami obecnej świątyni znajdują się resztki pierwszego, drewnianego jeszcze kościoła, który poprzedzał budowlę ceglaną. Ziemia Sieradzka została bowiem ochrzczona już na przełomie X i XI wieku  W przeszłości Strońsko należało bezpośrednio do Archidiecezji Gnieźnieńskiej  ale pierwsze pisane wzmianki o nim pochodzą dopiero z roku 1442. W roku 1726 została przeprowadzona przez kasztelana grodowego w Spicymierzu nad Wartą renowacja kościoła, co świadczy o przynależności tej miejscowości do jego dóbr.      

Najlepiej zachowanym zabytkiem romańskim tutejszej świątyni jest rzeźbione nadproże strońskiego portalu wejściowego, nazywane tympanonem. Jest to jednocześnie jeden z najpiękniejszych i najwartościowszych zabytków rzeźby romańskiej w skali całej, dzisiejszej Polski.

Przedstawia on dziwnego, dwugłowego smoka  pożerającego małego ptaka lub też skrzydlatą szarańczę. Rzeźba ta znajduje się obecnie w kruchcie kościoła, a jej symbolika od lat budzi emocję badaczy i niektórzy z nich doszukują się tutaj wpływów z wierzeń skandynawskich porównując ten portal z podobnymi zabytkami z terenu Szwecji. Motyw wielogłowego smoka w ikonografii romańskiej był używany już od czasów ottońskich, ale okrzepnięcie tego motywu w rzeźbie romańskiej datuje się na XI i XII wiek i wiązane jest z rozpowszechnieniem się w średniowiecznej Europie tzw. bestiariuszy, czyli edukacyjnych ksiąg przedstawiających biblijne potwory oraz  demonologiczne wyobrażenia średniowiecznych skrybów o ponadludzkich postaciach i potworach zaludniających nieznane krainy, morza i czeluście piekieł. Na podstawie tych ujednoliconych w średniowiecznej ikonografii nieziemskich stworów skrystalizował się ich konkretny wizerunek, który odtwarzany z ksiąg-wzorników opanował prawie całą katolicką Europę. Przedstawienie dwugłowego smoka ze Strońska nazywane jest chimerą i ma swe analogie głównie w rzeźbie romańskiej  niemieckiej Saksonii, włoskiej Lombardii i francuskiej Burgundii, które w XII wieku stały się centrami mistrzowskiej, późnoromańskiej  rzeźby kamiennej.  Motyw smoka rzeźbiony w podobnej manierze i przedstawieniu był jednak w epoce romanizmu motywem ogólnoeuropejskim, a jego zwielokrotnione mutacje powtarzają się w tysiącach rzeźb ocalałych  w całej zachodniej  Europie. Bardzo podobny portal przedstawiający z kolei dwa smoki znajduje się niedaleko Magdeburga w XII wiecznym klasztorze augustiańskim w Hamersleben. Na tych terenach działali wówczas włoscy mistrzowie kamieniarscy sprowadzeni tu z Lombardii do ozdobienia cesarskich i biskupich katedr i to głównie z cesarskiego Magdeburga, Kwedlinburga i Koenigslutter rozchodziły się wzorce i motywy zarówno do piastowskiej Polski i Skandynawii, a nie odwrotnie. O lombardzkim pochodzeniu tutejszego portalu może też świadczyć fakt, iż mały kościółek w Strońsku był jedną z pierwszych ceglanych świątyń na terenie ówczesnej Polski, gdzie nastąpiło pomieszanie  użycia cegły z piaskowcowymi rzeźbami, które miało swój wzór i było charakterystyczne głównie w opactwie norbertańskim w Jerichow. Tam również kamiennymi rzeźbami portale wejściowe i kapitele kolumn w tej samej konwencji połączenia cegły z rzeźba piaskowcową ozdabiali włoscy wykwalifikowani kamieniarze.  

Istnieje również taka możliwość, że tutejszy portal został wykonany poza granicami ówczesnej Polski i został tutaj po prostu  przywieziony przez jakiś konwent norbertańskich mnichów osiedlających się właśnie na polskiej ziemi.

Obecnie ponorbertańskie opactwo w Jerichow należy do lokalnej trasy kulturowej „Starsse der Romanik” obejmującej całą Saksonię Anhalt we wschodnich Niemczech  i jest jednym z najważniejszych jej zabytków. Znajduje się też w nim bardzo ciekawe lokalne muzeum, dokumentujące rozwój samego klasztoru i rozprzestrzenianie się w średniowieczu tutejszej technologii budowlanej na północną i środkową Europę.         
                     
Fundator świątyni

Fundacja kościoła w Strońsku związana jest z panowaniem piastowskiego księcia Leszka Czarnego, który sprawował rządy pomiędzy rokiem 1261 a 1288 i był podczas dzielnicowego rozbicia Polski księciem Ziemi Sieradzkiej, Sandomierskiej i Małopolski wraz ze stołecznym Krakowem. Za jego czasów powstały w książęcym wówczas Sieradzu zarówno ceglana fara miejska oraz zespół rezydencjonalny na dawnym sieradzkim grodzisku  z unikatową na skalę całej Polski ceglaną rotundą. Leszek Czarny zasłynął w dziejach piastowskiej Polski jako dobry gospodarz oraz fundator i dobroczyńca  licznych kościołów m.in. sieradzkiej fary, lubelskiego kościoła p.w. św. Michała Archanioła czy cysterskiego opactwa w Sulejowie. Najprawdopodobniej kościół w Strońsku był właśnie jego książęcą fundacją.

Po śmierci Leszek Czarny pochowany został w kościele klasztornym o. dominikanów w Krakowie. W związku z ustabilizowaniem przez niego praw lokacyjnych, osadnictwa, nowych technik budowlanych oraz powstania nowych szlaków handlowych i pielgrzymkowych kościół w Strońsku został wybudowany na ważnym szlaku drogowym łączącym Sieradz z Piotrkowem Trybunalskim, który wiódł stąd wzdłuż rzeki Warty aż do Krakowa. Ciekawe jest to, że większość podobnych kościołów  znajduje się głównie na Śląsku i w Małopolsce w pobliżu szlaków komunikacyjnych pokrywających się z trasami pielgrzymów do lokalnych sanktuariów św. Jakuba Apostoła  lub leżących niedaleko opactw norbertańskich i cysterskich.

Najprawdopodobniej podczas wielkiej akcji kolonizacyjnej  na prawie magdeburskim rozpoczętej na początku XIII wieku przez Henryka Brodatego na Śląsku i kontynuowanej przez Leszka Czarnego, napłynęli wówczas do Polski sascy koloniści z okolic Magdeburga, którzy wznosili tamtejsze, pierwsze ceglane kościoły wokół Jerichow. Stamtąd też przynieśli ich wzorce i nową ceglaną technikę budowlaną, którą zastosowali w swoich nowych miejscach osiedlenia.

Taki sam proces cywilizacyjny miał miejsce na Ziemi Sieradzkiej, i tutaj warto wspomnieć, że już w XII wieku norbertanie osiedlili się w Witowie pod Piotrkowem, terytorialnie należącym do Ziemi Sieradzkiej. Wtedy też zaczęto wznosić kościół parafialny w Buczku pod Łaskiem oraz rozbudowywać witowski klasztor norbertanów i piotrkowską ceglaną farę pod pierwotnym wezwaniem św. Piotra przemianowaną  później na wezwanie św. Jakuba Apostoła. Biorąc pod uwagę fakt, że w położonym kilkadziesiąt kilometrów na wschód od Strońska  Witowie powstało już w XII wieku opactwo norbertańskie można stwierdzić, że  strzecha budowlana związana z saskim opactwem norbertańskim w Jerichow nad Łabą, na zamówienie księcia Leszka Czarnego w połowie XIII wieku wznosiła w książęcym Sieradzu zarówno ceglany pałac i rotundę oraz kościoł miejski zwany farą, jak teź kładła fundamenty pod przyszły klasztor dominikanek, który jest jednym z pierwszym w tym regionie opactw tego konwentu zakonnego.      
                          
Opracowanie,tekst,zdjęcie:  Grzegorz B. Bednarek, copyright

Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie tekstów i zdjęć oraz

Copyright © 2017. All Rights Reserved.