W latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku archeolodzy prowadzący  wykopaliska   pod fundamentami zburzonej w czasie II wojny światowej tumskiej kolegiaty dokonali w niej rewelacyjnego odkrycia. Odkopano tu bowiem

datowany na przełom X i XI wieku niewielki kamienny kościół, który był najprawdopodobniej pierwszą chrześcijańską  świątynią misyjną  powstałą w czasach rządów Bolesława Chrobrego zarówno dla łęczyckiego grodu, jak i pobliskich  pogańskich ośrodków kultowych.

Według   badaczy   był to właśnie klasztor misyjny, który w roku 1136 w jednej z  kronik wymieniono jako  abbatiae st. Marie  in Lancicie.   Najprawdopodobniej   budowla ta  funkcjonowała w tym miejscu w już na początku XI wieku i być może uległa zniszczeniu podczas reakcji pogańskiej   w   latach   1034-1039,   kiedy   po   detronizacji     Mieszka II i najeździe czeskim na Polskę na wiele dziesięcioleci w różnych rejonach ówczesnej Polski powróciło pogaństwo.

   Pierwszy klasztor łęczycki, co ciekawe, wzniesiony poza obrębem  ówczesnego  grodziska,   był   jednonawową podłużną budowlą kamienną o trzech pomieszczeniach, które od wschodu zamykała półokrągła absyda, która była główną ,  sakralną   częścią   tej  budowli.  Klasztor    wzniesiono z granitowych otoczaków, oszalowano drewnianymi belkami, a jej mury wzmocniono na rogach dużymi kamiennymi ciosami. Budowla ta miała około 22 metrów długości i 7 metrów wysokości, była dwukondygnacyjna  i przypominała  swym kształtem  typowe, niewielkie  klasztory benedyktyńskie wznoszone na terenie ówczesnych Włoch.

W latach późniejszych dobudowano do niej drewniane krużganki  z wybrukowanymi chodnikami.  Niestety badaczom nie udało się do końca określić ostatecznie ani czasu jej powstania, ani jej likwidacji.  Klasztor ten  nosił wezwanie  Najświętszej Marii Panny  i św. Aleksego.   Według historycznych badań do  piastowskiej  Łęczycy kult ten przynieśli do Polski zaraz po Zjeździe Gnieźnieńskim najprawdopodobniej misjonarze związani   bądż   to   ze    św. Wojciechem,  bądź   też   ze   św. Brunonem z Kwerfurtu, którzy w latach  90-tych X wieku przebywali przez jakiś czas jako mnisi w  rzymskim klasztorze na Awentynie,   a   później   stali   się    jednymi   z   pierwszych męczenników  i   misjonarzy   za   wiarę   chrześcijańską,    którzy zginęli w misjach chrystianizacyjnych organizowanych przez Bolesława Chrobrego w Prusach. Trzeba bowiem pamiętać, że w średniowieczu aby poświęcić  i konsekrować jakiś kościół musiały istnieć tam relikwie świętego, któremu był on poświęcony. Najprawdopodobniej więc do pierwszego benedyktyńskiego klasztoru łęczyckiego, którego resztki znajdują się  pod  posadzą  archikolegiaty,  przynieśli    je   właśnie    mnisi z otoczenia wyżej wymienionych chrześcijańskich patronów Polski.  Ciekawą   makietę   tego   opactwa   można dziś obejrzeć w muzeum regionalnym w łęczyckim zamku.  Według św.p .prof. Tadeusza  Poklewskiego-Koziełła klasztor ten powstał na przełomie X i XI wieku natomiast św.p. prof . Zygmunt Świechowski datował jego powstanie na połowę wieku XI i rządy Kazimierza Odnowiciela.   

Historia osadnictwa i kultury materialnej regionu łęczyckiego, gdzie przed osiemiuset pieciędziesieciu laty wzniesiono kolegiatę, sięga swoimi korzeniami czasów paleolitycznych. Najstarsze poświadczone archeologicznie ślady bytności człowieka odnalezione zostały w okolicach Góry św. Małgorzaty i datowane są na 30 tysięcy lat p.n.e. W czasach neolitycznych po cofnięciu się lodowca na dzisiejsze tereny Pradoliny Berlińsko-Warszawskiej przywędrowały paleolityczne plemiona rolniczo- myśliwskie, które osiedliły się na podłęczyckich rozlewiskach Bzury.

W epoce brązu istniały tu liczne kolonie osadnicze nazywane przez archeologów kulturą łużycką.  Na przełomie er prowadził   tędy ważny szlak handlowy łączący Bałtyk z Rzymem i z Bizancjum. Z tamtych też czasów pozostały liczne książęce kurhany oraz znaleziska osad z czasów rzymskich –w Mnichu, Ględzianówku, Witaszewicach, Orenicach  i Pomorzankach pod Ozorkowem. W czasach plemiennych pomiędzy VI a VII wiekiem powstał pierwszy  łęczycki gród i stał się on zapewne głównym grodem plemiennego państewka lokalnych Słowian, które w czasach  wczesnopiastowskich włączone zostało w skład państwa polskiego.  Historyczna  Ziemia  Łęczycka ukształtowała się  jednak w XII  wieku   w   czasach    rozbicia dzielnicowego Polski i połączona została z Ziemią Sieradzką. Początkowo ziemie tego piastowskiego księstwa weszły w skład Archidiecezji Gnieźnieńskiej.  Można przypuszczać, że pierwotnie terytorialny zasięg tego słowiańskiego minipaństewka wyznaczały  rzeki Bzura, Ner, Warta i Moszczenica, a otaczały je grodziska w  Kterach, Czerchowie, Grodzisku, Skoszewach, Zgierzu, Radogoszczy, Szydłowie, Krzepocinku i Piaskach. W czasach tworzenia struktury diecezjalnej w Polsce po roku 1000 tereny  te podlegały bezpośrednio Archidiecezji Gnieźnieńskiej.

W  czasach panowania  monarchii pierwszych Piastów w X i XI wieku zarówno tutejsze grodzisko, jak i pierwszy klasztor misyjny położony   poza   jego   obrębem,   stały   się     jednymi  z najważniejszych miejsc młodego państwa polskiego oraz militarną i religijną stolicą oddzielnego regionu, które później ukształtowało się w Ziemię Łęczycko-Sieradzką. Gród powstał już pod koniec VI wieku, a kompleksowe badania archeologiczne ujawniły jego trzy kolejne fazy przebudowy i zniszczenia. Grodzisko funkcjonowało w tym samym miejscu prawie przez sześćset lat,  a wybudowanie w jego pobliżu najpierw klasztoru misyjnego, a później ogromnej, romańskiej bazyliki poświadcza jedynie jego ważną rangę i znaczenie w czasach piastowskich. Jest to jedno z najbardziej interesujących historycznie miejsc w skali całej Polski. Podczas badań archeologicznych prowadzanych na grodzisku odnaleziono kultowe  figurki falliczne wskazujące to,  że w czasach przedchrześcijańskich istniał tu silny kult płodności ziemi. Podobne pogańskie fetysze kultowe odnaleziono także na Rusi i na wyspie Wolin. W pobliżu Łęczycy znaleziono również ozdobę w kształcie „młotu Thora”, która charakterystyczna była dla obecności plemion germańskich i nordyckich, które w pierwszym tysiącleciu naszej ery czasowo zamieszkiwały te tereny.  Ostatnie badania archeologiczne przeprowadzone na grodzisku ujawniły wcześniej nie zlokalizowane kamienne konstrukcje pochodzące jeszcze z czasów piastowskich.
      
Patron pierwszego kościoła łęczyckiego – św. Aleksy
 
 W Polsce zachowały się tylko trzy kościoły pod jego wezwaniem-  podłęczycki   Tum,   jedna parafia   pod    Płockiem i wczesnogotycki kościół w Przedborzu.    Święty   Aleksy     był w średniowieczu jednym z najpopularniejszych rzymskich patronów. Niestety oprócz kilku hagiograficznych legend nie wiadomo jednak jakie były prawdziwe losy tego wczesnochrześcijańskiego świętego. Św. Aleksy pochodził najprawdopodobniej  z   zamożnej  rodziny rzymskich patrycjuszy i żył w  IV wieku naszej ery.  Według legendy hagiograficznej  spisanej   w   XIII   wieku   w   Złotej Legendzie  przez Jacoppo de Voragine  po swoim ślubie Aleksy, nie podjął jednak współżycia małżeńskiego i oddając się  służbie chrześcijańskiemu Bogu  rozpoczął żywot pielgrzyma, pokutnika i żebraka. Wyruszył więc  z   Rzymu   z   pielgrzymką   do    Ziemi    Świętej  i osiadł w greckiej Edessie,   gdzie   przez 17 lat był lokalnym żebrakiem w kościele Najświętszej Marii Panny. Tutaj poznano go jako pobożnego, miłosiernego i pokornego chrześcijanina.  Po wielu latach Aleksy przybył jednak z powrotem do Rzymu i odnalazł dom swoich bogatych rodziców nie zdradzając jednak, że jest ich synem. Zatrudniono go tu jako służącego, który na codzień wykonywał najtrudniejsze prace i żył w biedzie we wnęce pod schodami pałacu swoich rodziców. Przed swą śmiercią spisał jednak dzieje swojego żywota  dzięki czemu,  skrywana przez niego   prawda    wyszła   na   jaw   stając się zarówno sensacją, jak i osobistą tragedią jego rodziców,  którzy za życia nie rozpoznali syna. Według rzymskich legend jego śmierć miały zwiastować   dzwony   wszystkich kościołów Wiecznego Miasta, a jego grobowe mary nieśli rzymscy cesarze i papież Innocenty.  Święty Aleksy  został   pochowany  na    Wzgórzu   Awentyńskim w bazylice p.w. św. Bonifacego, gdzie wcześniej miał znajdować się   jego rodzinny dom.  Jego święto przypada w dniu 17 lipca.  W roku 1525  wydano w Krakowie  Opowieść o św. Aleksym, która stała się jednym z najpoczytniejszych tekstów doby polskiego Renesansu. Świadczy to też o jego dawnym polskim kulcie, którego najstarszym ośrodkiem jest właśnie tumska bazylika.  Pierwsza pisana  wzmianka o istnieniu w łęczyckiej archikolegiacie ołtarza p.w. św. Aleksego pochodzi z roku 1346. Dziś w archikolegiacie tumskiej znajdują się  relikwie   św. Wojciecha,   które sprowadzono tutaj w ostatnich latach z Gniezna.         

Publikacja dedykowana jest ś.p. prof. dr hab. Tadeuszowi Poklewskiemu- Koziełłowi w drugą rocznicę jego śmierci

Opracowanie,tekst, zdjęcia:  Grzegorz B. Bednarek,

Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie tekstów i zdjęć oraz tytułu serii  bez  pisemnej  zgody  autora  i wydawcy  jest traktowane  jako   naruszenie praw autorskich łącznie z   konsekwencjami   prawnymi przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych / Dz. U.  nr 24 z 23.02. 1994 r. poz.8/